Een korte reactie op kanttekeningen C.W. Rietdijk

Civis Mundi Digitaal #2

door Ruud van Wees

Een korte reactie op kanttekeningen C. W. Rietdijk

Ruud van Wees

Inderdaad ben ik niet enthousiast over de richting waarin cultuur en wetenschap zich sinds enkele eeuwen bewegen. Rietdijk maakt dit terecht op uit mijn artikel over de veronderstelde samenhang tussen de ecologische crisis enerzijds en twee verwante vormen van materialisme die ik in mijn artikel onderscheid anderzijds. Ook koester ik zeker wel sympathie voor premoderne cultuurvormen. Waarom ook niet? Ook de moderniteit heeft niet alle waarheid in pacht, zoals cultuurrelativisme en postmoderne filosofie inmiddels wel hebben laten zien.

Ik kan mij alleen niet vinden in de suggestie die in Rietdijk’s opmerkingen besloten ligt, als zou ik niet voort willen bouwen op ‘tradities van het moderne rationele denken,’ of dat ik -uit een vorm van teleurstelling- tot een ‘niet-rationalistische benadering’ mijn toevlucht zou nemen. Volgens mij volgt dat in het geheel niet uit de inhoud van mijn artikel, en mocht de toon ervan hiertoe de aanleiding zijn geweest, dan wil ik op deze plek elke lezing in die richting krachtig weerspreken. Als onderzoeker van bijna-doodervaringen, en als medeauteur van een spraakmakend artikel over ons prospectief onderzoek naar deze ervaringen onder hartpatiënten¹, meen ik bovendien met beide voeten in die traditie te staan. Ook heb ik niets tegen techniek per se.

Mij ging het niet om een kritiek op wetenschap en cultuur/techniek als zodanig, maar op eenzijdige vormen van beide, die respectievelijk steunen op een gesloten materialistische interpretatie van observaties en resultaten, dan wel eenzijdig georiënteerd zijn op materiële waarden en behoeften en op het faciliteren van eindeloze, onduurzame materiële groei. Ik keer mij tegen de uitsluiting en ontkenning van waarnemingen en ervaringen van mensen die op ‘meer’ duiden, van daarop gebaseerde empirische wetenschap (zoals de parapsychologie) en van daarmee corresponderende waardepatronen, die van de materialistische interpretatie en oriëntatie het gevolg zijn of daaruit veelal als conclusie worden getrokken. Mijn doel met het artikel is om aannemelijk te maken dat de huidige ecologische crisis wezenlijk samenhangt met deze uitsluiting en ontkenning van de geestelijke ‘helft’ van de werkelijkheid. Wat betekent dat de oplossing van die crisis nooit puur in de sfeer van de techniek gelegen kan zijn, bijvoorbeeld vanwege zogeheten rebound effecten van door inzet van nieuwe technieken geboekte efficiëntiewinst: de besparingen worden aangewend voor extra (materiële) consumptie waardoor we per saldo niets opschieten.  

Dat gezegd hebbende zou ik de ‘voorstellen’ die Rietdijk doet ten aanzien een ‘vierde weg,’ eigenlijk een ‘derde weg’ in de fysica, naast de klassiek-deterministische en intrinsiek-indeterministische, willen bijvallen. Zo op het oog, ik ben nu eenmaal geen fysicus, lijkt die derde weg neer te komen op het harmoniëren van de fysica met de parapsychologie en niet-reductionistisch bewustzijnsonderzoek. En wel via de (her)invoering en empirische onderbouwing van een vorm van terugwerkende causaliteit, waarin we hopelijk een in de geschiedenis van de natuurwetenschappen afgevallen ‘oude bekende,’ namelijk de doeloorzaak (en misschien mede de vormoorzaak en intentie-oorzaak?) mogen herkennen. Ik hoop dat ik hem zo juist interpreteer.

Al lijkt Rietdijk’s coherentie soms door te schieten in een deterministische richting, waar ik moeite mee zou hebben, in zijn geheel genomen toont hij ons een interessante invalshoek die het mogelijk maakt bepaalde kwaliteiten die we met ‘geest’ associëren te fysisch te ‘plaatsen.’ De mogelijke ‘terugkeer van het verdrongene,’ de geest, in combinatie met of als uiting van de inniger samenhang der dingen, kan dan -mijn eigen verhaal volgend- inderdaad leiden tot een andere verhouding met onze Aardse omgeving, een ruimer wereldbeeld en een waardepatroon en ethiek die op deze inniger samenhang zijn geënt. En een technologie (en economie, politiek en cultuur) ‘in deze geest’ zal vóór alles deze onderliggende verbondenheid van en met onze pluriforme ervaringswerkelijkheid willen bewaren en bevorderen, en zal -in Aards perspectief- vanuit zichzelf in een ware zin ecologisch duurzaam zijn.

1. P. van Lommel, R. van Wees, V. Meyers, I. Elfferich: Near-death experience in survivors of cardiac arrest: a prospective study in the Netherlands. The Lancet 358 (2001), 2039-2045.