Is er nog toekomst voor het liberalisme als typisch liberale uitgangspunten als individuele vrijheid en eigen verantwoordelijkheid op wetenschappelijke gronden steeds meer ter discussie gesteld en expliciet ontkend worden?

Civis Mundi Digitaal #17

door Wim Couwenberg

Is er nog toekomst voor het liberalisme als typisch liberale uitgangspunten als individuele vrijheid en eigen verantwoordelijkheid op wetenschappelijke gronden steeds meer ter discussie gesteld en expliciet ontkend worden?

Wim Couwenberg

In het moderne denken is er enerzijds een sterke nadruk op de menselijke autonomie, zelfbeschikking als grondslag en resultaat van moderne emancipatieprocessen en anderzijds de neiging de mens op te vatten als een door biologische, psychologische en sociale factoren en krachten gedetermineerd wezen. Het is een contradictie die in de Reformatorische Wijsbegeerte van de Wetsidee al bijzonder scherp onder de aandacht is gebracht[1]; met andere woorden de spanning tussen het humanistische persoonlijkheidsideaal met mensenrechten als ethisch-juridische expressie ervan en daar tegenover een denkwijze in deterministische zin, die in de moderniteit met nieuwe, wetenschappelijke argumenten onderbouwd wordt, in deze tijd in het bijzonder door hersenwetenschappers die op grond van hun onderzoek de vrije wil als een fictie voorstellen en dus als een niet langer serieus te nemen concept terzijde schuiven.[2]

Het is een wetenschappelijk onderbouwde stellingname waaraan vergaande consequenties verbonden worden, zoals de opvatting dat de schuldvraag niet langer relevant is en dat een rechtssysteem met zelfbepaling en eigen verantwoordelijkheid als uitgangspunt theoretisch gezien niet langer houdbaar is. Dat zou bijvoorbeeld ook betekenen dat Hitler en zijn nazibeulen niets meer te verwijten valt, zo zaten zij immers in elkaar. Al zijn we er, zo menen aanhangers van deze zienswijze, mentaal nog niet aan toe de consequenties ervan integraal te aanvaarden, op termijn is dat, zo vinden zij, onvermijdelijk en kan het traditionele rechtssysteem alleen nog voortbestaan als een sociale constructie waarin uitgegaan wordt van vrijheid en eigen verantwoordelijkheid als juridische fictie.[3] Het is een nieuwe vorm van noodlotdenken, die maakt dat alle op een liberaal mensbeeld gebaseerde emancipatieprocessen op een fictie berusten.

Liberalisme opnieuw uitgedaagd, maar nu door wetenschappers

Dit betekent derhalve een nieuwe uitdaging voor het liberalisme, nu niet door een anti-liberale politieke ideologie en beweging, maar door toonaangevende wetenschappers. Als belangrijkste maatstaf van het geestelijke en maatschappelijke verkeer geldt in het liberalisme het rationaliteitsbeginsel. Krachtens dit beginsel moeten liberale partijen die wetenschappelijke stellingname dus wel serieus nemen. Dat begint nu ook door te dringen tot de VVD als meest saillante exponent van het politieke en economische liberalisme in Nederland. Liberaal Reveil, het tijdschrift van de Teldersstichting, heeft er dan ook het laatste nummer van de vorige jaargang aan gewijd. Wat zijn de politieke gevolgen voor die partij als de vrije wil en de eigen verantwoordelijkheid van de mens als individu onder invloed van de opmars van de hersenwetenschappen van hun voetstuk vallen. Devalueert de strijd voor meer individuele (keuze) vrijheid en eigen verantwoordelijkheid  dan niet tot don Quichotterie zo vraagt men zich dat in dit nummer af. Moet de VVD zich wellicht opmaken voor zelfopheffing?

Hoe paradoxaal dat ook moge klinken, het liberalisme kan zeer wel zijn politieke zegetocht voortzetten zonder vrije wil en eigen verantwoordelijkheid als reëel gegeven, betoogt de juist geciteerde Vlaamse moraalfilosoof Jan Verplaetse, een radicale bestrijder van de vrije wil, in dit nummer. Dit kan mijns inziens echter alleen als we genoegen nemen met een volgens deze moraal filosoof op een fictie steunende politieke, sociale en juridische context. Maar hoe sterk staan de hersenwetenschappers met hun ontkenning van de vrije wil? We kunnen helemaal niet zonder meer stellen dat wij ons brein zijn, stelt de psychiater en filosoof Damiaan Denys van het Academisch Medisch Centrum Amsterdam. Wij weten vooralsnog net zo weinig van de hersenen als van het heelal, meent deze psychiater.[4]