Een psycholoog houdt narcisten een spiegel voor

Civis Mundi Digitaal #21

door Wim Couwenberg

Een psycholoog houdt narcisten een spiegel voor

Wim Couwenberg

Bespreking van: Marin Appelo, Een spiegel voor narcisten. Uitgeverij Boom, Amsterdam 2013.

In de vorige eeuw is in talrijke antiliberale doemscenario’s de ondergang van het liberale concept van de moderniteit in het vooruitzicht gesteld. Tot de auteurs daarvan behoorde ook de Amerikaanse historicus Christopher Lasch. In een geruchtmakend boek[1] kondigde hij nog in 1980 de neer- en ondergang aan van de liberale cultuur van concurrerend individualisme, ontaard als die is in een oorlog van allen tegen allen. Het narcistische type mens van onze tijd is het eindproduct van een proces van religieuze, sociale en historische ontworteling, dat al sinds enige eeuwen gaande is. Deze decadente cultuur heeft geen toekomst meer. En vandaar dat burgers van die cultuur in en voor het ogenblik leven en geen verantwoordelijkheidsbesef meer tonen voor de toekomst, zo luidt zijn sombere conclusie.[2] In de linkse euforie van de jaren ’60 generatie leefde dat doemscenario ook in brede kring. Naar veler overtuiging betekende de rebellie van die generatie het definitieve einde van het burgerlijk-liberale waardenpatroon en daarmee verbonden deugden[3]. Luttele jaren na de publicatie van het antiliberale doemscenario van Chistopher Lasch zegevierde dat waardenpatroon in de Koude Oorlog met een neoliberale euforie als expressie daarvan tot gevolg. Brengt een liberale cultuur van concurrerend liberaal individualisme zoals die sinds de liberale triomf in de Koude Oorlog opnieuw domineert een narcistisch type mens voort?

Narcistische cirkel

Narcisme geldt in de psychologie als een persoonlijkheidsstoornis, die zo’n honderd jaar geleden door Freud als zodanig geïntroduceerd is. Er is nu een boek verschenen van een psycholoog en gedragstherapeut, die narcisten een spiegel wil voorhouden. Het leven, aldus deze psycholoog, kan je een narcistische rol toebedelen. Maar dat hoeft niet de enige rol te zijn. Als je wilt, kun je afkicken van dat narcisme en een andere rol kiezen. Waarom niet kiezen voor een wat uitgebreider repertoire van gedragsmogelijkheden? Dit boek is bedoeld om daarover na te denken. Want narcisme is een verslaving. Dus doe er wat aan. Er is al heel wat geschreven over de negatieve kanten ervan en over de vraag hoe er mee om te gaan. Wat moet je doen om niet ten onder te gaan aan het egocentrisme en het gebrek aan empathie van narcisten? Deze psycholoog wil laten zien dat narcisme een vicieuze cirkel is waarin je door een complex van factoren verstrikt kunt raken en hoe die cirkel te doorbreken.

Het boek is opgebouwd uit drie delen. In het eerste deel wordt de narcistische cirkel ontleed met een theorie over en de symptomen van narcisme. In het tweede deel wordt uiteengezet hoe narcisme er in de praktijk uitziet. Dat gebeurt aan de hand van (auto)biografieën van bekende mensen die als voorbeelden van narcistisch gedrag worden opgevoerd. Dat zijn Pim Fortuyn, de succesvolle voetballer Zlatan Ibrahimović en de beroemde en beruchte baas van het computerbedrijf Apple Steve Jobs. Al wordt vaak beweerd dat narcisme vooral een typische mannenkwaal is, deze psycholoog noemt als voorbeelden van narcisme ook twee bekende vrouwen, namelijk Nina Brink en Neelie Kroes, al ziet hij wel nuance verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke narcisten. In het derde deel worden richtlijnen geformuleerd voor het hanteren van narcisme. Centraal staan oefeningen voor het verkrijgen van innerlijke rust, wederkerigheid en impulscontrole. In tegenstelling tot een veel aangehangen opinie stelt de auteur van dit boek dat je wel degelijk uit die narcistische cirkel kunt stappen. Wat wordt met die cirkel bedoeld? Zoals gebruikelijk in de psychologie wordt eerst in beeld gebracht wat normaal gedrag is. Normaal is een goede balans tussen de symbiotische behoefte van de mens en de behoefte aan autonomie, zelfbestemming, zijn/haar eigen weg gaan, met andere woorden een harmonisch samengaan van het vermogen liefdevolle en duurzame relaties aan te gaan en te onderhouden en in allerlei verbanden samen te werken met het vermogen je eigen weg te gaan, je eigen plan te trekken en tegen tegenslagen opgewassen te zijn (frustratietolerantie).

Wanneer gaat een normale psychologische ontwikkeling over in een narcistische ontwikkeling? Dat is, als die symbiotische behoefte niet adequaat bevredigd wordt met emotionele instabiliteit tot gevolg. Die emotionele instabiliteit wordt dan bestreden met het cultiveren van een overdreven eigen liefde en zich als persoon opblazen. De narcistische cirkel bestaat uit vier elementen: (1) een instabiele emotionele basis; (2) een neiging tot zelfvergroting: ik heb niemand nodig (opblazen); (3) gebrek aan wederkerige relaties; (4) afstoten wie je in de weg staat. Die narcistische cirkel wordt nader onderscheiden in depressief, angstig en angstig-depressief narcisme.

Opvallende bescheidenheid van een psycholoog

Is het nodig voor narcisten om te werken aan karakterverandering? De auteur licht dat op een heel instructieve wijze uitvoerig toe met relevante oefeningen. Maar hij begint opvallend met een relativerende benadering van narcisme door erop te wijzen hoeveel voordelen narcisme met zich meebrengt. Dit moet je dus eerst afwegen tegen de nadelen ervan. Overwegen de voordelen, zo vindt hij, dan ga je gewoon door met dat narcistische gedrag. Als voordelen noemt hij onder andere: indruk maken en bewonderd worden door een krachtige en zelfverzekerde uitstraling; in het middelpunt van de belangstelling staan; invloed en macht hebben; mensen om je heen die voor je willen werken en doen wat je zegt; een graag gewilde (seksuele) partner zijn; je bijzonder voelen en merken dat anderen jou ook bijzonder vinden; je gedreven voelen, merken dat je een missie hebt; puur gefocust blijven en je niet laten afleiden; scherpe grappen maken waar veel om gelachen wordt; heftig leven: hoge pieken en diepe dalen; onafhankelijk zijn en geen hulp nodig hebben.

De auteur besluit zijn boek met een epiloog waarin hij blijk geeft van een opvallende bescheidenheid als psycholoog en daarmee moedig afwijkt van de pretenties die zijn collega’s vaak proberen hoog te houden inzake hun therapieën. Veel van wat er in zijn vak beweerd wordt is ideologische gekleurd, dus niet gebaseerd op objectief vastgestelde feiten, maar op overtuigingen, geloof, wishfull thinking. In tegenstelling tot andere wetenschappen zijn er in de psychologie weinig goed onderbouwde interventies. Dat de psychologie schade die mensen in hun vroege jeugd hebben opgelopen kan herstellen, daarvoor ontbreken gegronde aanwijzingen. We zullen nooit volledig begrijpen wie we zijn, laat staan dat we volledig grip op onszelf zullen krijgen. Het komt derhalve nooit echt goed, alleen wel steeds een beetje beter.

Liberale cultuur en narcisme

Tot slot nog een enkel woord over de vraag of liberale cultuur een narcistisch type mens voorbrengt, zoals de historicus Christopher Lasch beweert. Hij staat daarin niet alleen. Ook een bekende filosoof van de levenskunst als Joep Dohmen stelt dat. Die cultuur met zijn eng negatief vrijheidsbegrip stimuleert een ziekelijke preoccupatie met ons ‘dikke ik’. Die stelling valt inderdaad wel te verdedigen. Een cultuur van concurrerend individualisme lijkt niet gunstig voor de ontwikkeling van wederkerige sociale relaties en empathie. Menselijke relaties krijgen in die cultuur makkelijk een instrumenteel karakter. Men gebruikt elkaar als nuttig middel tot het realiseren van eigen doeleinden. Vriendelijkheid is er alleen, omdat en zolang dat nuttig is. Maar voor echt narcistisch gedrag is meer nodig. De narcistische cirkel, zoals in dit boek uiteengezet, lijkt mij een goede methode om dat te onderzoeken.

[1] Ch. Lasch, De cultuur van het narcisme, 1980

[2] Zie ook Ch. Taylor, De malaise van de moderniteit, 1996

[3] Zie o.a. R. Inglehart, The silent revolution, Changing Values and Politicial Styles among Western Publics, 1977; idem, Culture shift in advanced industrial society, 1990