Gedicht: Wat is de zin van de geschiedenis?
Civis Mundi Digitaal #42
door Piet Ransijn
In het volgende gedicht ligt het accent op een selectie van filosofen en sociologen, die ik inspirerend vind. Er zijn er vele aan toe te voegen. Over Nietzsche heb ik bijvoorbeeld een apart gedicht geschreven om elders te plaatsen. Centraal staat Saint-Simon, die wordt beschouwd als de grondlegger van de door Couwenberg bekritiseerde linkse socialisme. Het socialisme van Saint-Simon was echter meer liberaal en anders van aard dan het latere marxisme. Zowel de radicale Karl Marx, de conservatieve Auguste Comte en de liberale John Stuart Mill sluiten bij hem aan. Hij is daarom een baanbrekend sleutelfiguur te noemen, die aan de wieg staat van de moderne industriële samenleving en de moderne sociale visie.
De zin van de geschiedenis
en de zin van het leven
zijn met elkaar verwerven:
een innige verbindtenis
Plato
De geschiedenis heeft een eind en een begin
maar wat heeft die geschiedenis voor zin?
Volgens Plato was dat de ideale staat
die zich alleen door wijzen leiden laat *1
Hoe hij deze visie heeft uitgewerkt
daar is het nodige op aangemerkt *2
Zijn visie was utopisch en elitair
en eigenlijk ronduit totalitair
De basis van de ideale staat
is het schouwen van de hoogste Idee
Dat brengt gerechtigheid met zich mee
die zonder het Goede weer verloren gaat
Men verliest gevoel voor maat
en valt ten prooi aan nijd en haat
Mensen hebben slechts een vermoeden
van de Hoogste idee van het Goede
Het vraagt inzicht in het innerlijke licht
om op het hoogste goed te zijn gericht
Plato had een dialectische methode
om tot hoger inzicht te komen
Augustinus
Augustinus zag als zin de Stad van God *3
die door de rechtvaardigen geboren wordt
Bij Christus’ wederkomst aan einde der tijden
zou de mensheid bevrijd zijn van lijden *4
Voor zover zij van problemen werd bevrijd
en door liefde en rechtvaardigheid geleid
Mensen die zich hebben afgewend van God
treffen echter een heel ander lot
Augustinus’ werk maakte een zegetocht* *Zie volgend artikel over Augustinus
zoals zelden een werk vermocht
Na die tijd is er menige grote geest
met een relevante visie geweest
We slaan nu vele eeuwen over
waarin grootse visies naar voren komen
Thomas More werd vanwege zijn utopisch geloof
en kritiek op de ontrouwe koning onthoofd* *Hendrik VIII
Saint Simon
Eeuwen later werd de christelijke visie betwist
onder anderen door de eerste socialist
Claude Henri De Rouvroy Comte de Saint Simon
draaide het christelijke plaatje om
De zin van het aardse leven
is ons reeds op aarde gegeven
Hij predikte ’het nieuwe christendom’ *5
waarmee het socialisme begon *6
Marx heeft het nodige overgenomen
is tot vergelijkbare bevindingen gekomen
In de Hegeliaanse dialectiek *7
zag hij het historische mechaniek
Het zou leiden tot bevrijding
in een seculiere blijde tijding
Het socialisme is geen aberratie
maar een seculiere christelijke variatie
Ook de sociale wetenschap begon *8
met het werk van Saint-Simon
Hij beschreef de nieuwe tijd
het eerste als moderniteit: *9
Een nieuwe manier van produceren
een nieuwe wijze van denken en leren *10
Een andere organisatie van werk
in het industriële tijdperk
Saint-Simon heeft dit misschien
het eerst als toekomstperspectief gezien
Als machthebbers gelden de industriëlen
nog steeds als eersten onder velen
Ondanks alle politieke retoriek
bepaalt de industrie de politiek *11
Zij bepaalt in verregaande mate
de kosten en vooral de baten
Comte en Durkheim
Later hebben eminente sociologen
zich over de geschiedenis gebogen
waarbij de gang van de geschiedenis
ook bij hen niet zinloos is
Zijn leerling Auguste Comte ging door
in het Saint-Simonistische voetspoor
Dat er maatschappelijke problemen zijn
werd uitgewerkt door Emile Durkheim *12
De problemen van de nieuwe tijd
vragen wereldwijde solidariteit *13
Niet zozeer om klassenstrijd
door groeiende ongelijkheid
Max Weber
De socioloog Max Weber geldt beslist
als een uitgesproken pessimist *14
Zijn studie van de geest van het kapitalisme
eindigt met een onverholen pessimisme
De andere kant van de vooruitgang
maakt hem niet alleen beducht en bang
Godsdienstige bezieling wordt geveld
door de ’Entzauberung der Welt’
Populistisch charismatisch leiderschap
vormt een zeer bedenkelijke stap
met onverdraagzaamheid en strijd
als kern van politiek beleid
Weber heeft de zin van het leven
tot een cruciaal thema verheven *15
Zijn antwoord is betrokken en ingenieus
en in wezen zeer religieus
Sorokin
De vraag: heeft de geschiedenis zin?
werd ook beantwoord door Sorokin
Uiteindelijk zijn het onze waarden
die zin geven aan het leven op aarde
Aan de ene kant is het leven materieel
aan de andere kant zijn wij spiritueel
In de dynamiek van tegengestelde ideeën
wordt de toekomst geboren in barensweeën
Zoals anderen ziet hij op den duur
een nieuwe spirituele cultuur *16
Materialisme is ten dode opgeschreven
ten gunste van het geestelijke leven
In zijn cultuurhistorische conceptie
beschrijft hij de eigentijdse deceptie
Het consumentisme viert hoogtij
en maakt de mensen onvrij
Waarden
Zonder hogere waarden gaat het mis
en eindigt onze geschiedenis
De zin en het doel van het leven
worden door onszelf gegeven
Onze visie en onze waarden
bepalen de toekomst op aarde
Zonder onderlinge solidariteit
raken groepen hun cohesie kwijt
De superioriteit van het liberalisme
laat zich onderbouwd betwisten
Vrijheid zonder gelijkheid
geeft ongelijkheid en onvrijheid
Ongelijkheid geeft onenigheid
haat en nijd en politieke strijd
Algemene relatieve deprivatie
leidt tot spanning in relaties
Matigheid, duurzaamheid en solidariteit
zijn de waarden van de nieuwe tijd
die zin aan de geschiedenis geven:
een geïntegreerde vorm van samenleven
Noten
1 Zie de dialoog De staat en mijn artikel over Plato en Aristoteles in Civis Mundi nr 29
2 Onder meer door Karl Popper in The Open Society and Its Enemies met Popper als ’enemy’ van Plato en Marx
3 Zie over Augustinus bijgaand artikel
4 Vrij zijn van lijden is Boeddha’s omschrijving van Nirvana
5 Le nouveau Christianisme, zijn laatste werk. Zie mijn artikel over Saint Simon in nr 31
6 Het socialisme van Saint-Simon had een universeel, liberaal en religieus karakter. Zijn volgelingen maakten er een soort sekte van, hetgeen zijn reputatie geen goed deed. Zie de boeiende biografie van Cor Hermans over John Stuart Mill, Een Engelsman in Frankrijk, die werd beïnvloed door Saint Simon
7 Deze dialectiek is een uitwerking van de filosofie van Fichte en Schelling. Het hoofdwerk van Couwenberg, Dialectiek van macht en emancipatie, sluit aan bij de dialectische visie, maar is meer liberaal van karakter
8 Sociale fysiologie en sociale fysica genoemd, door zijn leerling Comte sociologie genoemd. Zie Introduction aux travaux scientifiques de 19e siècle en Memoires sur la science de l’homme, in B Laeyendecker, Comte en Saint-Simon, Hoofdfiguren van de sociologie, p 24
9 In de zin van het industriële tijdperk.om in en Cathechisme des industriels. De term industrieel zou van Saint-Simon afkomstig zijn, evenals het woord term socialisme. De industriële revolutie wordt beschouwd als een doorbreken van het Algemeen Menselijk Patroon van de agrarische maatschappij in termen van Romein en Couwenberg en een nieuwe fase in de geschiedenis. Tot de industriële klasse behoorden volgens hem allen die productief waren, ook wetenschappers en kunstenaars. Hij maakte geen onderscheid in kapitaal, kapitalisten) en arbeid(ers), zoals Marx later
10 Nl. de systematische industriële toepassingen van wetenschap en techniek. “De wetenschap is de eigenlijke kracht achter de vooruitgang,” Laeyendecker, p 25
11 Trump is wat dat betreft een exemplarisch voorbeeld. Politiek gaat in verregaand mate over het verdelen van geld, dat wordt verdiend door industrie, de agrarische industrie incluis, waartoe de landbouw is verworden. Politiek is dus ’een gevecht om de centen’, over de hoogte van belastingen, uitkeringen. Lonen, bonussen, subsidies, enz. Geld, productie, industrie en geldproductie zijn bepalend.
12 Zie eerdergenoemde artikelen over Saint-Simon en Durkheim in nr 31
13 Durkheim sympathiseerde met de beweging van het Solidarisme maar was geen socialist, geen lid van een partij. Eén van zijn beste vrienden was de gematigde socialistische voorman en pacifist Jean Jaurès, die in 1914 werd vermoord.
14 Zie E Tellegen, Max Weber, pessimisme, in Hoofdfiguren van de sociologie, p 111
15 In Wetenschap als beroep en roeping, Wissenschaf als beruf, zie Civis Mundi nr 25
Wertbeziehung, waardebetrokkenheid is een cruciaal thema bij Weber. De zin die wij aan het leven geven, heeft te maken met onze waarden
16 Het werk van Sorokin, met name Social and Cultural Dynmamics sluit aan bij Augustinus, Saint-Simon, Comte en bij Durkheim en Weber, ook methodologisch.