Nepnieuws en de nepjacht op nepnieuws

Civis Mundi Digitaal #46

door Lode Goukens

3 mei is de internationale dag van de persvrijheid of Difference Day[1] (een dag waarop de Verenigde Naties het bewustzijn van het belang van persvrijheid proberen te verhogen en regeringen er aan herinneren hun plicht met betrekking tot de handhaving van het recht op vrijheid van meningsuiting te respecteren). De reputatie van de vrije pers er zelden of nooit zo slecht aan toe geweest.[2] Sedert de dekolonisatie zijn echte journalisten overal er niet zo vreselijk aan toe geweest. Voor zover ik kan zien werd nog nooit het recht op persvrijheid zo vaak geschonden en was de minachting voor de pers zo groot en nog nooit heeft de pers hier zo slecht op gereageerd.

Op 26 april 2017 organiseerden de VRT en de Vrije Universiteit Brussel (VUB) een conferentie over nepnieuws of fake news.[3] Enerzijds gaven journalisten van de Vlaamse Radio -en Televisieomroeporganisatie VRT enkele presentaties en anderzijds gaven enkele professoren van de VUB een presentatie. Andere opleidingen journalistiek konden via een livestream of Facebook Live de sessies volgen. De Journaal-presentatrice Goedele Wachters van de VRT praatte alles aan elkaar. De bijdragen van de VRT stelden doorgaans teleur. Enerzijds bleef het toontje nogal zelfgenoegzaam en anderzijds bleek de boodschap dat alles bij de VRT onder controle is.

Terzake over fakenews

Ondanks de flater van Ter Zake, die in de bijlage aan het eind van dit artikel uitvoerig wordt toegelicht, was de presentatie van de VRT begonnen met het wijzen op het feit dat fake news niet nieuw(s) is, maar dat het wel big business is. Dit was een interessante samenvatting van een overigens lovenswaardige reportage voor het duidingsmagazine Pano door Tim Verheyden (VRT). Verheyden gaf ook een presentatie over het maken van die reportage en kwam het overtuigendst over van alle VRT-medewerkers. Zijn collega’s van de VRT riepen op de term fake news te gebruiken voor waar deze term voor dient, namelijk nepnieuws om geld mee te verdienen dankzij sociale media.

Kenmerk volgens de VRT-journalisten is dat fake news gemakkelijk te ontkrachten is. De VRT maakt een onderscheid tussen clickbait, propaganda en roddels aan de ene kant en nepnieuws aan de andere. De VRT meent dat een deontologische code volstaat. Op de vraag of de deontologische code ook iets zei over het zonder toelating gebruiken van beelden vanop sociale media kwam het laconieke antwoord dat ze altijd ‘proberen’ in contact te komen met de maker om toestemming te vragen en als het om twitter gaat dan stelt zich geen auteursrechtelijk probleem omdat ze dan de beelden embedden. De vraag is of menig auteursrechtenadvocaat er ook zo over denkt.

Een ander voorbeeld: is vlees eten kankerverwekkend?

De bekende gynaecoloog en professor Hendrik Cammu (VUB) bracht een zeer boeiend item over de oneerlijkheid van sommige wetenschappers en de gretigheid waarmee media op dergelijk liegen light springen. Vooral de voedingsindustrie levert zulke sensatie op. Cammu gaf het voorbeeld dat vele mensen door de media nu denken dat vlees eten kankerverwekkend is. Het onderzoek ging echter over verwerkt vlees zoals worsten. De onderzochte personen aten hiervan 0,5 kg per week gedurende jaren en die consumptie werd gevolgd. Het leverde het spectaculaire resultaat op dat de kans op darmkanker (dus niet eender welke kanker) van 1/20 naar 1/17 steeg. Het probleem met dergelijke wetenschappelijke resultaten is dat het onethisch is omdat ze de uitersten vergelijken namelijk zij die nooit vlees aten en zij die bovenmatig processed meat aten. Door die nuance niet in de communicatie mee te geven bestaat nu een hardnekkige legende dat vlees kankerverwekkend zou zijn.

Factchecking maar pers is geen onderzoeksinstelling

Cammu wees er tevens op dat de industrie ook schuld treft. Op basis van het rare verschijnsel dat Omega3-vetzuren de LDL (cholesterol) doet dalen wordt een bijzaak plots hoofdzaak en zou Omega3 plots helpen tegen hart- en vaatziekten. Dit laatste is echter nooit aangetoond.

Ook de wetenschapsfilosofe professor Karen François (VUB) en voorzitter van FLAMES (Flanders Training Network for Methodology and Statistics) dat doctorandi moet leren omgaan met deugdelijke statistiek en methodologie wees op de gevaren van fabricatie, falsificatie en plagiaat. Het wetenschappelijke wangedrag (misconduct) vormt immers een groot probleem.

In het voorbeeld van Monsanto trapte de VRT-redactie in die val. In andere gevallen levert het misconduct nepnieuws op. Alleen beschouwt de VRT dit geen nepnieuws, maar houdt de definitie erg eng op onzinverhalen die gemakkelijk te ontkrachten zijn en een nobel geloof in factchecking (met Google View of Google Image Search) en tot slot is er nog altijd het argument dat de redactie “zelf geen wetenschappelijke onderzoeksinstelling” is.

Nepnieuws in diverse vormen en varianten van laster tot vermaak

Nepnieuws heeft altijd bestaan en in vele vormen. Van propaganda, desinformatie als wapen en malicieuze roddels tot smeercampagnes en laster en eerroof. De Belgische Grondwet uit 1831 rangschikte deze vormen netjes naast elkaar als persmisdrijven en laster die voor een volksjury moesten berecht worden.

Het nieuws over nepnieuws is eigenlijk zelf een vorm van nepnieuws, want al presenteert het fake news zich als nieuws de taak van de pers is om de feiten te checken en zowel aangenaam als onaangenaam nieuws te brengen. Zowel saai als spannend nieuws.

De VRT-redacteuren beweerden dan wel dat “lichter nieuws” noodzakelijk is om de mensen te bereiken, maar die attitude houdt in dat alles nieuws is. Ook battage voor eigen fictieprogramma’s, celebrity cultus en andere ongein. In een niet zo ver verleden luidde het adagium van de New York Times: “all the news that’s fit to print”. Uitgever Adolph Simon Ochs lanceerde die masthead op 25 oktober 1896 om zich te distantiëren van de yellow journalism (roddelkranten) en weigerde persoonlijk advertenties die oneerlijk, bedrieglijk of van slechte smaak getuigden. Nog steeds geldt de New York Times als voorbeeld van kwaliteitsjournalistiek.

Wat is er tegen te doen?

Een campagne tegen nepnieuws zal niets uithalen zolang media bepaalde adverteerders of sponsors niet weigeren om hun lezers of kijkers duidelijk te maken dat het menens is. Berichten over nepnieuws haalt niets uit zolang de kijker of de lezer vermaak voorgeschoteld krijgt dat geen nieuws is zoals en verslag over de fandag van Thuis (een soap) of zomerfestivals waar de journalisten graag gratis binnen willen en de zender of krant al te gretig mediapartner wil zijn om het jonge volkje te bereiken. Een oude journalist schreef ooit: de pers is een deftige meneer. De boodschap was dat om serieus genomen te worden je ook serieus moet zijn. Dat begint met ernst en respect voor je eigen metier en je doelgroep. Smeken en kruipen hoort daar niet bij. De vox pop hoort daar evenmin bij. Voor wie van de drie die even niet heeft opgelet wordt de vraag herhaald: “wil de echte journalist nu opstaan?”[4]

Een casus als bijlage

Een voorbeeld: gebruik van frauduleus onderzoek bij het TV programma TerZake

De avond voor de conferentie over nepnieuws ging de redactie van TerZake nog zwaar onderuit. In een item van het dagelijkse duidingsprogramma over het nieuws dat een Amerikaanse rechter aan het licht bracht dat Monsanto de pen vasthield bij wetenschappelijke publicaties over glyfosaat (een herbicide of onkruidverdelgingsmiddel, wat echter bij de VRT steevast een pesticide genoemd werd) toonde de VRT een fragment van een oude Duitse documentaire. Helaas gaat het gekozen fragment gaat over een berucht onderzoek dat door de wetenschappelijke wereld als onwetenschappelijk gecatalogeerd staat en waar uitgeverij Elsevier zelfs de uitzonderlijke ingreep van een retractie van de publicatie doorvoerde. Ondergetekende stuurde dus de kersverse ombudsman van de VRT, Tim Pauwels, een korte e-mail met de volgende opmerking:

“Ter Zake maakt een enorme fout door de oneerlijke praktijk van Monsanto te bekritiseren met een rattenonderzoek dat reeds jaren bekend staat als tendentieus en onwetenschappelijk.

Ik neem aan dat ze die nog op het schap hadden liggen van een anti-Monsanto-docu die lang geleden al uitgezonden werd.

Bedrog aanklagen met ander bedrog il faut le faire. Volgens mij staat zelfs op Wikipedia dat dit onderzoek vervalst is.

Factchecking moet je ook doen met aangekochte documentaires die je verwerkt in duidingsprogramma’s.”

De reactie van de redactie TerZake

De avond van het symposium om 18u54 publiceerde de ombudsman van de VRT een column op de website van dereactie.be:[5]

Terzake heeft op 25 april een fragment van een Duitse reportage uitgezonden over de mogelijke kankerverwekkende effecten van het pesticide Roundup, dat glyfosaat bevat. De hoofdlijn van de Terzake-reportage ging over de manier waarop stoffen aan onderzoek worden onderworpen in Europa, maar de Terzake-bijdrage bracht ook dr. Gilles-Eric Séralini aan het woord. Er is hierbij onvoldoende aangegeven dat dr. Séralini’s conclusies niet algemeen aanvaard worden.

Ingetrokken en opnieuw gepubliceerd

Dr. Séralini stelt dat hij een verband heeft gevonden tussen met Roundup behandelde, genetisch gemanipuleerde mais en de ontwikkeling van kanker bij laboratoriumratten. Het onderzoek werd in 2012 eerst gepubliceerd door het vakblad Food and Chemical Toxicology, maar twee jaar later door het vakblad weer ingetrokken omdat de resultaten onvoldoende betrouwbaar zouden zijn. Intussen is het onderzoek opnieuw gepubliceerd in het blad Environmental Sciences Europe, maar de kwaliteit van het onderzoek wordt in de wetenschappelijke wereld nog steeds ter discussie gesteld. (Mijn bron voor deze alinea is de website van de krant The Guardian.)

De oorspronkelijke reportage

Het eerste blad, Food and Chemical Toxicology, erkent overigens op zijn eigen website dat de multinational Monsanto, producent van Roundup, een brief had geschreven naar de redactie van het blad om de studie te betwisten. Maar het blad ontkent op zijn website dat de brief van Monsanto een rol zou hebben gespeeld bij de beslissing om het artikel in te trekken.

“A careful and time-consuming analysis found that the data were inconclusive, and therefore the conclusions described in the article were unreliable. Accordingly, the article was retracted.”

De intrekking van het artikel wordt evenwel niet gemeld in de oorspronkelijke reportage. Die reportage is gemaakt in coproductie met de Duitse zenders ARD en WDR, die een goede reputatie hebben.

Het redactiestatuut

Artikel 50 van het redactiestatuut vraagt grote zorgvuldigheid in de garing en verwerking van het nieuws en de bronnen. Art. 49 zegt dat die zorgvuldigheid een relatieve inhoud heeft. Ze dient te worden getoetst aan wat een ander zorgvuldig journalist in dezelfde omstandigheden zou hebben gedaan. Dat betekent dat ze dient te worden afgewogen tegen wat in de gegeven omstandigheden een redelijke inspanning is die je mag verwachten.

Conclusie

Bij het overnemen van buitenlandse reportages is de kwaliteit van het journalistieke werk lang niet altijd duidelijk in te schatten. En het is vaak ondoenlijk om het journalistieke veldwerk over te doen. Maar in dit specifieke geval was de informatie over de controverse rond dr. Séralini’s werk wel degelijk terug te vinden. Dat er een hevige discussie is rond de mogelijke effecten van glyfosaathoudende pesticiden is een bekend feit en om die reden had Terzake die extra check in dit specifieke geval wel moeten doen.

Terzake is zelf geen wetenschappelijke onderzoeksinstelling. Het programma kan niet uitmaken wie in deze controverse gelijk heeft. De studie van dr. Séralini heeft ook nog steeds haar aanhangers. Maar Terzake had wel aan de kijker moeten melden dat het onderzoek van dr. Séralini in wetenschappelijke kringen gecontesteerd wordt. De Terzake-redactie laat mij weten dat zij hier lessen uit trekt en dat ze voorzichtiger zal omspringen met het overnemen van buitenlandse reportages. Aldus de Ombudsman.

Een milde reactie

De ombudsman blijft dus mild en minimaliseert de zaak toch nog. Ten eerste schenkt hij het rattenexperiment nog enige geloofwaardigheid, terwijl iedereen kan lezen op Wikipedia en in andere publicaties dat het prutswerk met een politieke agenda tegen biotechnologie was. Ten tweede suggereert de ombudsman dat een gerenommeerde wetenschappelijke uitgeverij als Elsevier zich door een brief van Monsanto zou laten beïnvloeden. Wel citeert hij dat volgens de krant The Guardian het wetenschappelijke aspect van het rattenexperiment in de wetenschappelijke wereld nog steeds problematisch gevonden wordt. Op de website van ScienceDirect staat nochtans:

“The journal Food and Chemical Toxicology retracts the article “Long term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize,” which was published in this journal in November 2012. This retraction comes after a thorough and time-consuming analysis of the published article and the data it reports, along with an investigation into the peer-review behind the article. The Editor in-Chief deferred making any public statements regarding this article until this investigation was complete, and the authors were notified of the findings.”[6]

Op Google Scholar vindt iedereen naast een hoop nepnieuws van de heer Séralini en bevriende activisten legio voorbeelden van duidelijke stellingname tegen deze wetenschappelijke fraude. Het volgende citaat van een artikel uit 2014 zegt genoeg:

“Despite numerous cases of research misconduct being made public, this issue is still a taboo topic among the scientific community. The following may be considered as isolated cases: Complete frauds, sometimes staged as a sensation by the media, like those of the South Korean clone scientist Hwang Woo-suk, cases of manipulated data of researchers, for which there was furthermore no sufficient ethic vote—as in the case of the anaesthesia scientist Joachim Boldt, plagiarism in theses of politicians and studies with obvious deficiencies like those of the French molecular biologist Gilles-Eric Séralini.”[7]

In de uitzendingen van TerZake zweeg men zedig over de flater en de vingerwijzing. Ook op een vraag over het voorval tijdens het symposium kwam geen antwoord.

Bibliografie

Müller, MJ, B Landsberg, and J Ried. 2014. Fraud in science: a plea for a new culture in research. Nature Publishing Group.

Séralini, Gilles-Eric, Emilie Clair, Robin Mesnage, Steeve Gress, Nicolas Defarge, Manuela Malatesta, Didier Hennequin, and Joël Spiroux De Vendômois. 2012. "RETRACTED: Long term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize."  Food and chemical toxicology 50 (11):4221-4231.