Baruch de Spinoza (1632-1677)

Civis Mundi Digitaal #55

door Cor Schavemaker

Recensent Arnold Heumakers besteedt een groot artikel in de NRC van afgelopen vrijdag (de pagina’s C4 en C5) aan de vertaling, toelichting en samenvatting door Maarten van Buuren van het boek Ethica van Spinoza (461 bladzijden).  Deze Nederlandse filosoof, die destijds door de orthodoxe rabbijnen uit de Joodse gemeenschap is gegooid, door hen in samenwerking met de calvinistische predikanten uit Amsterdam is verbannen en door de staat tot de orde zou moeten worden geroepen, is volgens Heumakers momenteel weer razend populair. “De seculiere moderniteit, de scheiding van kerk en staat, gelijkheid en vrijheid: het zou begonnen zijn met Spinoza”, aldus Heumakers. “Er zijn zelfs Spinoza-bloggers”.  Dit alles in lijn met de rijke nationale receptie van Spinoza door de eeuwen heen. Ook de Duitser  Friedrich Nietzsche (1844-1900) met zijn Umwertung aller Werteherkende zich in Spinoza.

Spinoza’s filosofie liegt er inderdaad niet om: de Natuur doet niet aan moraal; de Natuur doet niet aan doelen; de Natuur doet alleen aan oorzaken; er is een volledig gedetermineerd universum; de mens is gedetermineerd; wie er anders over denkt, houdt zich zelf voor de gek.
Heumakers: “Het kost nog steeds moeite dit alles ten volle tot je te laten doordingen, zozeer heeft de transcendente godheid van het joden- en christendom zijn sporen getrokken door het Europese denken. Tot in het recht en de moraal toe hebben we onwillekeurig de neiging uit te gaan van absolute, universele, maar in wezen bovennatuurlijke principes en idealen, zoals bij het onderscheid tussen goed en kwaad”.

Mijn eigen stellingname in deze is: ons antropomorf denken over het Zijn lijkt wel in ons bloed te zitten; we zijn zo geneigd onze menselijke begrippen, zoals waarheid, goedheid, schoonheid, ten onrechte ook te betrekken op het Zijn; het Zijn kent – voor ons onbarmhartig – geen mededogen; de mensen moeten uit eigen kracht er iets van zien te maken. Dit zou ons leidend beginsel moeten zijn, tot uitdrukking komend in de Nieuwe Nederlandse Grondwet.