Nederlands taboekarakter machtsmotief ter discussie

Civis Mundi Digitaal #56

door Wim Couwenberg

Terugblikkend op het wereld-gebeuren sinds de start van Civis Mundi begin jaren ’60 springt als verklaring van politiek gedrag en politieke ontwikkelingen opnieuw de prominente rol van het machtsbeginsel in het oog. Het constateren hiervan is uiteraard niets nieuws. Zowel de moderniteit in liberale als in socialistische zin heeft wel de pretentie gekoesterd het machtsbeginsel in politieke en maatschappelijke betrekkingen te kunnen elimineren, in het liberale concept via de beginselen van de rechtsstaat en de internationale rechtsorde en in het socialistische concept via de ontwikkeling van klasseloze maatschappijen. Maar die pretentie bleek in beide gevallen te hoog gegrepen.

Nieuwe dimensie

Met de ontwikkeling van de moderniteit heeft het machtsbeginsel bovendien een ingrijpende nieuwe dimensie gekregen. Bleef dat beginsel in premoderne culturen beperkt tot het naar zijn hand zetten van mensen en hun gedrag, in de moderniteit krijgt dat machtsbeginsel een veel ruimere betekenis en uitstraling. Het impliceert dan namelijk ook de pretentie de wereld te kunnen herscheppen in de geest van de progressieve idealen van de moderniteit dankzij de groeiende invloed van wetenschap en technologie als instrumenten van rationele natuurbeheersing en gedragsregulering. Dat gaat tevens gepaard met de ontwikkeling van een wetenschappelijk-technisch wereldbeeld, waarin de werkelijkheid uitsluitend in materialistische termen beschreven en geanalyseerd wordt om die werkelijkheid zodoende het meest effectief te kunnen onderwerpen aan menselijke beheersingsmacht.^[1] En daardoor wordt de moderniteit dan ook continu gemotiveerd en voortgestuwd.

In een sterk moralistisch geaard land als Nederland wordt politiek bij voorkeur beleefd als toegepaste ethiek. Als gevolg daarvan is in dit land rond het machtsmotief een politieke preutsheid gegroeid die herinnert aan de seksuele preutsheid van voorheen en daarmee samenhangende dubbele moraal: ontkenning van het machtsmotief met hand in hand daarmee een politieke strategie en tactiek die onverkort blijft afgestemd op de eisen van de politieke en maatschappelijke machtsstrijd. Machtsstreven gaat hier in de regel zwaar gesluierd door het leven en wordt bij voorkeur verhuld als uitoefening van invloed en bereidheid tot het dragen van verantwoordelijkheid. Dat taboekarakter van het machtsmotief is in Civis Mundi herhaaldelijk ter discussie gesteld.

In dit tijdschrift wordt dat machtsmotief overigens genuanceerd beoordeeld. Het is een positief fenomeen als daardoor orde, zin en samenhang in de chaos van het menselijk bestaan tot stand gebracht worden en als het tevens dienstbaar gemaakt wordt aan welvaart en welzijn. Negatief is het uiteraard als het vervalt tot zelfverrijking, corruptie, willekeur, repressie en dergelijke, wat helaas in uiteenlopende mate het geval is. Die negatieve dialectiek blijft de mensheid tot het einde der tijden vergezellen als permanente opgave en bron van spanningen en conflict. Het is een continuing story.