Oproep tot meisjesbesnijdenis direct juridisch aan de kaak stellen

Civis Mundi Digitaal #63

door Machteld Roede

Een imam die in Nederland oproept tot het besnijden van meisjes schendt onze strafwetten en dient te worden vervolgd. De Koran noch de Hadith schrijft zo’n ingreep voor. Profeet Mohammed was tegen de zo pijnlijke en gevaarlijke traditie.

Eind mei ontstond opschudding door rigide uitspraken van buitenlandse imams. Buiten gemeen schrok ik van de aansporing meisjes te besnijden. Ik verliet net het land en kan na terugkeer niet vinden dat er aandacht voor bleef. Al is het niet meer actueel, ik wil alsnog nadrukkelijk stellen: om twee redenen kan en moet Nederland alerter en duidelijk zo’n oproep meteen streng verwerpen. Profeet Mohammed raadde het af en het is hier bij de wet verboden.

Ten eerste: niet alle uitspraken van imams berusten op oude Islam teksten.

De Koran verzen reppen met geen woord over het besnijden van meisjes, noch die van jongens. En in de Hadith – overleveringen over uitspraken van de profeet – wordt het afgeraden.

Profeet Mohammed hield van vrouwen en verbood meerdere voor hen ongunstige gebruiken, zoals het pasgeboren meisjes levend begraven. (Het Oude Testament noemt zulke rituele begrafenissen meermaals). En hij trachtte de toen gangbare zware ingreep, de fibulatie, te stoppen, althans af te zwakken.

Vrouwenbesnijdis (VB) wordt ook het vrouwen genitaal verminken of female genital mutilation (FGM) genoemd. Maar deze term zou getuigen van een Westers – kolonialistische houding en raakt in onbruik. Omdat ik steeds weer merk dat velen, vooral mannen, er weinig tot niets over weten, volgt hier eerst nadere informatie over de zware ingreep.

De nagel van de bruidegom

Fibulatie =  Bij de fibulatie worden alle schaamlippen en een groot deel van de clitoris weggesneden. Met dikwijls acaciastekels worden de lange wondranden aaneen gehecht. Alleen een kleine opening blijft open, waardoor de afvoer van urine en later ook het menstruatiebloed moeizaam is. De coitus is problematisch, al mag de bruidegom in de bruidsnacht met zijn nagel of een mes de minieme ingang wat verwijden. Ook de minder ingrijpende varianten, zoals het wegsnijden van de clitoris (clitoridectomie) al dan niet samen met de binnenste schaamlippen, of het ‘slechts’ wegsnijden van de voorhuid van de clitoris geven grote gezondheidsrisico’s. In Maleisië en Indonesië volstaat een symbolisch kleine snede of prik in of vlak bij de clitoris, met wel kans op blijvende schade aan essentieel zenuwweefsel. Door de opkomst van het fundamentalisme wordt echter ook hier steeds meer overgegaan tot zwaardere ingrepen.

Wanneer en hoe = De leeftijd waarop en hoe wordt gesneden verschilt sterk per land, per gebied en per etnische groep en stam. Soms worden zuigelingen besneden, meestal de jonge meisjes, maar bij sommige stammen zwangere vrouwen kort voor de hun eerste bevalling uit angst dat bij de geboorte de clitoris in de weg zou zitten. De ingreep wordt meestal uitgevoerd zonder verdoving en desinfectie, vaak met een scheermesje of een glasscherf. De traditionele besnijders zijn voornamelijk oudere vrouwen, soms de vroedvrouw, dikwijls een geheel ongeschoolde. Al snijden tegenwoordig meer een hiertoe getrainde gezondheidswerkster.

Vrouwenwereld

Vrouwenzaak = Want het snijden is een uitgesproken vrouwenzaak, het gebeurt buiten de mannen om, hun wordt niets gevraagd. Van 300 Egyptische mannen, door arbeidsmigratie ook bekend met seks met een niet besneden vrouw, gaven 266 daar duidelijk de voorkeur aan. Men dient zich te realiseren dat voor de komst van de kolonisator,  die veel heersende plaatselijke verhoudingen totaal verstoorde, in grote delen van Afrika het matriarchaat heerste. Vrouwen waren machtig, waren in bezit van het land, namen de grote beslissingen en bewaakten de tradities.

Gevaren voor de gezondheid = Kort na de ingreep overlijdt zeker 1 op de 800 meisjes als gevolg van shock, bloedverlies of een letale infectie. Ook de niet dodelijke gevolgen kunnen drastisch zijn. Tetanus, HIV en hepatitis B dreigt, zeker na groep besnijdenissen met hetzelfde (roestige) mes. Een opstijgende ontsteking tot bij de eileiders kan leiden tot steriliteit. Soms ontstaan onfrisse open verbindingen tussen de vagina en de einddarm. Vergroeiingen door ondeskundig snijden geven levenslang chronische pijnen bij menstruatie of seks. Heel weinig vrouwen beleven plezier aan vrijen, voor de man een bron van stress omdat de Koran hem opdraagt zijn vrouw bevrediging te schenken. Vanwege de moeizame vaginale toegang wordt frequent anaal gepenetreerd, met een hoog risico op een HIV infectie. Voor de bevalling wordt een ‘dichte’ vrouw door de vroedvrouw opengesneden en na afloop weer dichtgenaaid (herfibulatie).

Waarom dan toch dat gevaarlijke snijden?

Waarom toch dat gevaarlijke snijden? = Om vroegtijdige seks, promiscuïteit, een te vroege zwangerschap tegen te gaan omdat met de clitoris ook de libido wordt weggenomen. Vanwege angst voor wraak door de voorouders, die deel uit blijven maken van de familie; het snijden versterkt de band. De clitoris, die soms wat uitsteekt uit de vulva, wordt als een manlijk element gezien; bij een niet besneden vrouw zou de clitoris vechten met de penis, of de vrouw zou zich gedagen als man. De clitoris zou vuil vast houden en een slechte geur veroorzaken.

De vrouwen vinden hun gladde kruis mooi, maar niet besneden vrouwen vies, lelijk, ja inferieur. Moeders stellen hun dochters bloot aan de riskante ingreep uit angst voor uitstoting uit de groep, want de sociale controle is groot, wat het in kleine leefgemeenschappen moeilijk maakt om van de plaatselijke gebruiken af te wijken - en omdat het meisje anders geen waarde heeft op de huwelijksmarkt. (‘Hoe kleiner de opening van de vagina, hoe groter de bruidsschat’). Ook wordt genoemd: het vast wennen aan pijn als voorbereiding op de latere zware bevalling. Maar meestal is het antwoord op de vraag ’waarom’ slechts ’daarom’. Dat de islam er toe verplicht wordt nooit gezegd. Boekjes met instructies hoe een goed moslim(a) te zijn, reppen er met geen woord over.

Verspreiding = Nog steeds is er geen duidelijk totaal overzicht, maar er leven in zeker 29 landen in midden en N.O. Afrika, delen van het Arabisch schiereiland en in delen van Azië minstens 250 miljoen besneden vrouwen, maar hun aantal per gebied verschilt sterk. In  Egypte, Ethiopië en de Soedan is zeker 85-95 procent van de vrouwen besneden, waarvan 90 procent nog steeds volgens de ingrijpende infibulatie. Van Masai vrouwen is rond 40 procent besneden. Ook voor bepaalde gebieden in Columbia en Peru wordt VB gerapporteerd. Sinds enige jaren is in de meeste landen VB volgens de wet verboden, maar er is vrijwel geen controle en de traditie blijkt sterker dan de wet.

Benadrukt dient te worden dat in moslimlanden als Marokko, Algerije, Tunesië en Turkije, en grote delen van Iran of Pakistan de praktijk onbekend is, terwijl in de Hoorn van Afrika ook de christelijke Kopten en de Joden besnijden. Het is dan ook, het kan niet vaak genoeg gezegd, een hardnekkig misverstand vrouwen besnijdenis te vereenzelvigen met de islam.

Informatie

Toen Europa begin jaren negentig met de verschijnselen te maken kreeg door de komst van besneden vluchtelingenvrouwen was de medische wereld hier vrijwel onbekend met het gebruik en richtlijnen hoe ermee om te gaan ontbraken. De gynaecoloog Marcel Reyners, die jaren in Afrika werkte maar toen enige tijd in Nederland woonde, heeft zich beijverd tekst en uitleg te geven in de vakbladen. Reyners was een belangrijke spreker tijdens de themadag over vrouwenbesnij­denis op 2 oktober 1992, georganiseerd door de Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie. Aanwezige Somalische vrouwen verzochten Nederland drin­gend om haar wetgeving aan te scherpen en om steun bij hun strijd tegen de pijnlijke en gevaarlijke traditie. Helaas voerden meerdere Nederlandse vrouwen een felle tegenbeweging met het argument dat wij ons niet mochten bemoeien met een andere cultuur. Dit zou nog lang doorklinken…

Terzijde = Ik nodigde Marcel uit als spreker bij de 18^e Internationale Summerschool “Women and anthropology: implications of gender for health” op Hvar (Kroatie), waarvan ik in 1991 het wetenschappelijk programma mocht samen stellen. Door de losgebarsten Joegoslavische burgeroorlog werd de bijeenkomst een jaar verschoven. Reyners vond zomer 1992 persoonlijk aanwezig zijn nog te riskant, al lag het front nu 200 km verder op. Hij doceerde mij privé waarna ik zijn tekst met zijn intrigerende projectiemateriaal mocht presenteren. Er volgde een uitgebreide discussie, vooral met de aanwezige artsen. Sindsdien doceerde en schreef ik over VB  en begeleide de stage van een medisch studente in Tanzania. Ze draaide actief mee - ze beheerste het Swahili -in een onderzoek naar frequentie en motivatie van de lokale VB en bij het opzetten van een alternatief ritueel.

Mystiek

De vermoedelijk al minstens vier duizend jaar oude traditie bleef eeuwenlang met mystiek omgeven, dit in tegenstelling tot het al in de tijd van de farao’s afgebeelde besnijden van jongens. Er zijn wel besneden Egyptische vrouwelijke mummies gevonden, maar er zijn geen oude afbeeldingen of beschrijvingen over, behalve de mooie mythe van de Dogon uit Mali.

“De oppergod Amma schiep de Aarde en trouwde haar. Maar toen hij haar wilde bestijgen rees tegen de goddelijke fallus haar clitoris in de vorm van een termietenheuvel, die Amma eerst moest wegsnijden voor hij met haar kon paren”.

Bestrijding

Voorheen heerste er een groot taboe om er met niet besnedenen over te praten, zo ook tijdens het Vrouwencongres in Nairobi in 1985. In 1995 in Beijing daarentegen was FGM een belangrijk punt op de agenda. De schreeuw om hulp vanuit de VB gemeenschappen werd steeds luider; nu wordt ook via internet Westerse ondersteuning gezocht. Januari 2002 zei in Addis Abeba de voorzitter van het Inter-African Committee ” the eradication of FGM is more and more accepted as a responsibility of the international community”. Dat er meer aandacht kwam in Europa en Amerika was ook omdat door de grote stroom vluchtelingen uit Afrikaanse gebieden VB – met een hoog risico op een overdracht van HIV – als een groeiende bedreiging voor de Westerse gezondheid werd gezien. Prominente, bevlogen activisten begonnen te ageren tegen VB, zoals de Egyptische arts en auteur Nawal El Saadawi. Onthullende romans maken het leed van het besnijden ook voor een totale buitenstaander enigszins invoelbaar.

Sinds enige decennia geven in Afrika actievoerders voorlichting, met boekjes vol plaatjes voor de veelal ongeletterde vrouwen. Er wordt wel op gelet om de al besneden vrouwen in hun waarde te laten. Steeds vaker vindt een alternatief inwijdingsritueel plaats nadat de meisjes dagenlang les kregen over voeding en gezondheid. Het hele dorp feest mee met deze circumcision through words.

Maar na dit alles terug naar de aan het begin genoemde heilige Hadith. Hierin staat een soenna waarin Mohammed, de Barmhartige – die zijn eigen dochters niet liet besnijden -vraagt van de besnijdenis af te zien. Maar als het toch moet, doe het dan veel minder drastisch. Soms is toegevoegd dat vindt de man veel prettiger. –

Helaas, wordt alleen het laatste stuk van deze Hadith gebruikt om te zeggen: zie je wel, de profeet, zijn naam worde geheiligd, zegt dat het moet.

Vragen:

- Wie beweegt islamitische schrift geleerden om internationaal duidelijkheid verschaffen over de afkeuring door de profeet.

- Wie controleert of een imam weet dat aangezien een moslim de integriteit van het lichaam dient te beschermen, het besnijden van meisjes in strijd is met de ware islam.

- Is controle mogelijk over wat particuliere imamopleidingen zoals die van Milli Görüs, over VB doceren.

- Hoe wordt alom bekend dat al in november 2006 in Cairo meerdere vooraanstaande islamitische geestelijke leiders een vrouwenbesnijdenis verbod fatwa onderschreven, opgesteld door de gezaghebbende Groot-Moefti van Egypte, prof. dr. Ali Goma’a.

De Nederland wet verbiedt vrouwenbesnijdenis

Vrouwenbesnijdenis wordt nu in veel landen beschouwd als een schending van de fundamentele rechten van de mens.

Rechten = De in 1995 op het Internationale Vrouwencongres in Beijing opgestelde resolutie tot verbod van het meisjes en vrouwen genitaal te mutileren werd door Nederland mede ondertekend. Nederland moet zich houden aan het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (EVRM) en het Internationaal Verdrag inzake rechten van het kind (IVRK), waarin is vermeld dat het kind beschermd dient te worden tegen alle vormen van geweld, waaronder letsel en mishandeling. Artikel 11 van de Nederlandse Grondwet spreekt over het recht op onaantastbaarheid van het lichaam.

Laksheid = Helaas liep de aanpak van Nederland na de eerste confrontaties met VB lang achter bij andere Europese landen, zoals België dat al snel het apart artikel 409 over een VB verbod aan hun strafwet toevoegde. Of Frankrijk, dat al jaren geleden bij vaststellen van een recente besnijdenis bij een kind de moeder naar de gevangenis stuurde. Israël maakt bij immigratie van Falasha - de Ethiopische Joden die acht dagen na de geboorte zowel hun jongens als meisjes besnijden - meteen duidelijk dat VB in Israël absoluut verboden is en strafbaar is.

Al in 1992 stelde de Koninklijke Maatschappij tot Bevordering van de Geneeskunde dat artsen niet mogen meewerken aan welke vorm van vrouwen besnijden ook en na een bevalling geen herfibulatie mogen toepassen. Maar zowel de kennis bij veel artsen als de controle bleef te minimaal. Hirsi Ali (2004) en staatssecretaris Bussemaker van Volksgezondheid (2005) ageerden tevergeefs tegen de laksheid van de overheid, omdat er meldplicht noch screening was geregeld. In 2016 schreven Sohail en Kool dat Nederland nog steeds vrijwel niet vervolgt; de bewijslast is lastig.

Strafrecht = De situatie is gelukkig sterk verbeterd. Een strafrechtelijk aanpak is mogelijk volgens art.300 -304, 307, 308 en ook 47en 48 in het Wetboek van Strafrecht, in 2013 hiertoe gewijzigd. De Nederlandse ‘keten aanpak’ met een zero tolerance beleid – een combinatie van preventie, wetshandhaving en zorg voor de hier wonende 30.000 besneden vrouwen - heeft nu een voorbeeldfunctie voor andere landen. In 2011 kwam de Jeugdgezondheidszorg (JGZ) met een standpunt preventie van vrouwelijke genitale verminking. Sinds 2015 zit screening en signalering van dreiging in het JGZ Basispakket. Oudere meisjes kunnen aangeven wanneer ze bang zijn voor een gedwongen vb. Een aantoonbare dreiging is grond voor de aanvraag van een verblijfsvergunning asiel voor bepaalde tijd.

Privacy = Helaas lopen nog steeds per jaar 40 tot 50 Somalisch en Ethiopische meisjes het risico tijdens de vakantie in het moederland te worden besneden; de grootmoeders daar dringen er op aan. En hoewel een consultatiebureau- of schoolarts een recente genitale verminking dient te rapporteren, is er nog steeds de bereidheid tot aangifte niet groot. En hoe stel je het vast? Mag je bij deze risico meisjes even tussen de benen kijken? Dat is zeker bij oudere meisjes stigmatiserend. Is een uitgebreider onderzoek dan bij de rest geen discriminatie en schending van de privacy? Onderzoek mag alleen na toestemming van de ouders, die weigeren. Een rechter mag een zonder toestemming gerapporteerde besnijdenis niet als bewijs gebruiken.

Aanpak = Pharos - het Expertisecentrum Gezondheidsverschillen dat daartoe aangewezen door de Nederlandse overheid zich sinds 1993 inzet voor de strijd tegen FGM - probeert het onderwerp bespreekbaar te maken, geeft trainingen aan JGZ artsen en regelt speciale spreekuren. In 2007 organiseerde Pharos samen met de Islamitische Universiteit Rotterdam en de Federatie Somalische Associaties Nederland (FSAN) een studiedag waarop Nederlandse imams hun steun betuigden aan de fatwa uit Egypte en beloofden om actief mee te werken aan de bestrijding van VB. Pharos en GGD GHOR Nederland vragen deze zomer via de JGZ scholen mee te doen aan de speciale zomeractie door extra alert te zijn op een acute dreiging voor VB bij meisjes die deze zomer teruggaan naar het land van herkomst.

Ten slotte: In Argus van 29 mei betoogde Erik Jurgens dat ‘salafisten in Nederland zich openbaar mogen uiten. Maar wanneer strafwetten worden geschonden, dan mag en moet de rechtstaat daartegen met justitiële middelen optreden’.

Vragen:

- Waarom reageert onze rechtsorde niet direct streng op de oproep tot VB? Uitlokking is een strafrechtelijke overtreding en hoort te worden vervolgd volgens art. 47-48 (WSR). Waarom bleven rechterlijke sancties uit? Wie moet zoiets in werking zetten?

- Waarom is de burgemeesters die werden geconfronteerd met de uitspraken van in het Midden Oosten opgeleide imams niet meteen duidelijk gemaakt dat VB een strafbare schending van onze rechtsorde is. Nu was er alleen maar dagen geschutter, een niet echt weten hoe op te treden. Terwijl tegen de gastsprekers uit een weinig democratische cultuur juist meteen een dikke vuist gemaakt had moeten worden. Ze reageren alleen op de harde hand.

- Waarom verheffen Nederlandse imams gezien hun belofte in 2007 niet hun stem tegen de recente oproepen meisjes te besnijden? Is de vrees te groot anders belangrijke financiële steun voor de moskee uit het buitenland te verliezen?

Maastricht, juni 2018

P.S.

Em. prof. mr. Theo van Boven, internationaal bekend voorvechter van de Rechten van de Mens merkte op: “Internationale toezichthoudende verdragscomités hebben zich herhaaldelijk uitgelaten over het onmenselijke en daarmee strafbare karakter van VB praktijken. Wanneer toch weer een oproep zoals nu door imams in Nederland komt, is het van belang mede het internationale juridische instrumentarium in te roepen zoals het VN kinderrechtenverdrag, het Vrouwenverdrag, het Anti Folterverdrag en andere mensenrechtenverdragen. Ook het College voor de Rechten van de Mens zou gevraagd kunnen worden zijn licht hierover te laten schijnen.”

* Dr. Machteld Roede, fysisch antropoloog, auxoloog (groeideskundige) doceerde en schreef decennialang in het kader van haar analyse van gezondheidsrisico’s bij meisjes over vrouwenbesnijdenis.