Wij werken ons arm tot de dood erop volgt

Civis Mundi Digitaal #69

door Jan de Boer

In ons economisch gezien kapitalistisch systeem zit de productieorganisatie zo in elkaar dat met zo gering mogelijke directe productiekosten wordt gestreefd naar een zo goedkoop mogelijk product en een zo hoog mogelijke winst voor het kapitaal. Het systeem houdt wel tegelijkertijd een maximalisatie van de maatschappelijke kosten in die zoveel mogelijk op de gemeenschap worden afgewenteld: van milieuzorg en onderwijs tot infrastructurele maatregelen: wegen, tunnels, olievelden, havens… en bewapening toe. Grote bedrijven slokten al concurrerend de kleine op, veroverden machtige marktposities en brachten de gehele gang van zaken van de grondstoffendelving tot het eindproduct onder hun controle. Zo ontstonden de supranationale multinationals die voordelig over en om de nationale staten heen wisten en weten te manoeuvreren, deze zelfs tegen elkaar uit te spelen. De voortdurende expansie, koloniale belangenstrijd, gevechten om markten en grondstoffen brachten en brengen allerlei spanningen te weeg tussen de rijke industriestaten en wereldmachten die aanleiding gaven (en geven) tot grote (wereld)oorlogen. Oorlogen en alleen al oorlogsdreiging leverden en leveren de grootindustrie geweldige winsten op en zo ontstond een militair industrieel complex waarbij de bewapeningswedloop een permanente en in ere gehouden melkkoe werd.

De politieke, culturele, en ecologische problemen veroorzaakt door onze productieorganisatie krijgen een steeds grotere en in veel opzichten een niet meer te hanteren omvang. Steeds meer moet dit economische systeem de gebreken proberen te verhelpen die het zelf eerst heeft geschapen. De oplossingen zijn steeds weer oplossingen van hetzelfde systeem en scheppen nieuwe problemen die niet het gevolg zijn van toevallig falen maar van technologisch succes. Het systeem lost de problemen niet op maar verplaatst of onderdrukt ze, waardoor ze elders weer opduiken en ook nog eens groter worden: de Wet van Vergroting van alle ellende. Zuiveringsinstallaties voor vervuild water, welzijnswerk voor kille woonwijken, valium voor overspannenheid, revalidatiecentra voor verkeersslachtoffers… en al die activiteiten tellen wij op bij het Bruto Nationaal Produkt. Zo rekenen we ons rijk terwijl wij in feite steeds armer worden. Immers bepalen wat eenieder toekomt voor het verrichte werk, is heel wat anders dan bepalen wat de aarde wel op kan leveren. Deze symptoombestrijding betekent nieuw energieverbruik, grondstoffenverbruik, kapitaalinvesteringen, milieuaantasting en ook verdere vervreemding wat zich ook uit in deze graai-samenleving door steeds grotere corruptie en fraude. De overheid krijgt zo steeds meer begeleidende, controlerende en verzachtende taken en werd daarmee ook steeds meer belasting- en kapitaal afhankelijk. Zij baant met handen en voeten gebonden aan de productieorganisatie enerzijds de weg voor de economische stoomwals en loopt er anderzijds met een verbandtrommel tegen de ergste schade achteraan. Die verbandtrommel wordt steeds groter en duurder die met voortdurende bezuinigingen gevuld moet blijven. Dat wordt steeds moeilijker omdat vroegere rentevoeten nooit meer gehaald zullen worden doordat de grenzen van de groei bereikt en deels overschreden zijn en onze samenleving de productieorganisatie steeds minder gericht is op aarde en materie, maar steeds meer op de mens zelf: een dienstensamenleving die minder economische groei genereert door de afwezigheid van "economies of scale" oftewel het niet kunnen verminderen van de kosten per product door een organisatie of een bedrijf door dit product in grotere hoeveelheden te produceren. De ontwikkeling van kunstmatige intelligentie bevordert deze

"economies of scale" Een schitterend voorbeeld daarvan geeft de film "Her", waarin de held verliefd wordt op software met de stem van Scarlett Johansson. Hij houdt van haar omdat ze alles van hem weet en aan al zijn wensen weet tegemoet te komen. Wanneer het lichaam noodzakelijk wordt, rekruteert ze een "echte" vrouw voor hem om de liefde te bedrijven voor een beperkte tijd. Vervolgens ontdekt hij op een dag, dat zij verliefd is op duizenden types als hij… dat is wat economen noemen "rendement of scale" Dit heeft een prijs… een diepe ontmenselijking van de samenleving.

Het lijkt erop dat wij met de derde industriële revolutie met de algoritmen verder op deze weg gaan en naar een volkomen inegalitaire wereld waar alle waarde aan de top gepakt wordt door ondernemingen als Google, Facebook of Amazon. De gecreëerde rijkdom concentreert zich aan de top. De "Bill Gates" en anderen zullen altijd omringd zijn met zeer goed betaalde artsen, coaches en advocaten, maar steeds verder uit het centrum is er steeds minder welvaart en zijn er steeds meer zeldzame en slecht betaalde banen.

Wij zouden moeten bedenken dat de enige oplossing voor een menswaardige samenleving gezocht moet worden in een geïntegreerd denken dat de onlosmakelijkheid van politieke, culturele sociale en ecologische factoren erkent. We moeten voor zover dat nog kan van een roofbouw plegende en dehumaniserende productie-economie naar een ecologisch inpasbare behoudseconomie in een normaalschalige samenleving.