Commentaar op de boekbespreking van Dodelijke leugens. Deel B: Duurzame landbouw en gezonde voeding
Civis Mundi Digitaal #77
door Piet Ransijn
www.mijngezondheidsgids.nl/gezonde-voeding-wat-is-dat-eigenlijk
Dit artikel gaat in op een steekproef van alle relevante artikelen over landbouw en voeding in De Volkskrant en de NRC van het afgelopen halfjaar, die de bevindingen in het boek Dodelijke leugens deels bevestigt. De artikelen leggen veel nadruk op minder vleesconsumptie. Ze gaan niet over vitaminen en mineralen, waarvan het belang in dit boek wordt benadrukt, maar vooral over duurzame landbouw en milieuvriendelijke gezonde voeding. Bij duurzame landbouw kunnen organische en industriële landbouw samengaan. Er is geen monopolie zoals bij de farmaceutische industrie, die in het Westen andere, organische geneeswijzen weg geconcurreerd, waardoor we meer afhankelijk zijn geworden van medicijnen in plaats van natuurlijke middelen. Hoewel organische huismiddeltjes, kruiden en geneeswijzen niet volledig weg zijn geconcurreerd.
Biologische landbouw en voeding is in opkomst en verhindert het monopolie van de industriële landbouw, die volgens Van der Horst e.a. met vergiftiging en uitputting van de bodem gepaard zou gaan. Door een combinatie van beide zouden deze nadelen verholpen kunnen worden met behoud van de voordelen op het gebied van productie, rendement en efficiency.
Biologische producten zouden gezonder zijn. Maar er zijn ook berichten zijn dat dit niet bewezen zou zijn. We hebben echter gezien hoe verstrengeld de wetenschap is met de industrie. Dat geldt ook voor de universiteiten en overheidsinstellingen als het WODC Wetenschappelijk Onderzoeks- en DocumentatieCentrum. “Ambtenaren proberen ‘regelmatig’ onderzoek te beïnvloeden… door vragen en methoden te veranderen of door achteraf de conclusies te herschrijven.” Beïnvloeding geldt vooral bij (politiek) gevoelige onderwerpen, waar belangen op het spel staan. (NRC 16 jan 2019, p 11, zie ook mijn stuk wetenschapsfilosofie deel 9 over belangenverstrengeling van industrie en wetenschap in nr 76).
Vooral op het gevoelige gebied van medicijnen en voeding dient onderzoek grondig te worden gecontroleerd wat betreft onafhankelijkheid en belangenverstrengeling. Op grond van de boeken van Van der Horst, Götzsche, Dehue en anderen lijkt ook de wetenschap vaak niet meer te vertrouwen als het geweten van de maatschappij, maar ook vaak nog wel, en zijn er wetenschappers evenals artsen over het algemeen bezig met integere intenties.
We eten teveel bewerkt voedsel. https://apokalypsnu.nl/2018/10/08/de-voedingsindustrie-wil-ons-klaarstomen-voor-dna-voedsel
‘Radicaal ander dieet kan de wereld voeden’
Voedsel is nog meer van levensbelang dan medicijnen. Gezien de snel groeiende wereldbevolking en de druk op het milieu is een belangrijke vraag of de landbouw op termijn in staat is om de (wereld)bevolking te voeden met gezond voedsel. Op veel plaatsen lijkt dat niet het geval. Dat zou echter meer te maken hebben met de verdeling en de kwaliteit van het voedsel dan met te weinig voedsel.
Bovenstaande kop geeft blijk van een mondiale langere termijn visie. Het hoofdartikel in de Volkskrant 17 jan. wordt gevolgd door een belangwekkend interview met prof Tim Lang: ’Zo eet u gezond en redt u ook nog de wereld’. Hij publiceerde onlangs in het medische tijdschrift The Lancet een omvattende analyse van het wereldvoedselsysteem Food in the Antropocene met 37 topdeskundigen op het gebied van gezondheid, landbouw, voedingsbeleid en duurzaamheid. De strekking komt overeen met het boek van Van der Horst.
“Minder suiker, minder vet en zuiver, vooral minder vlees. Alleen dan zullen we erin slagen de aarde leefbaar te houden en in 2050 tien miljard wereldbewoners van gezond en duurzaam voedsel te voorzien. Meer dan 800 miljoen mensen zijn ondervoed, ruim twee miljard is overvoed. Maar niet met gezond voedsel. “Dat zorgt voor een explosieve toename van aandoeningen als obesitas, hart- en vaatziekten en diabetes… Daarnaast milieuproblemen, zoals de opwarming van de aarde en verlies van biodiversiteit… Op de analyse valt niets af te dingen volgens Guido Camps, onderzoeker humane voeding van de Wageningen Universiteit… Hij ziet wel grote problemen bij het opleggen van een gezond eetpatroon… Gaan we snoep en vlees verbieden?”
“Veranderingen zijn echter onontkoombaar. Ongezond eten veroorzaakt wereldwijd meer sterfgevallen dan tabak, drugs, alcohol en onveilige seks samen. 650 miljoen mensen leiden aan obesitas… Voor een Great Food Transformation is radicale verduurzaming nodig van de voedselproductie. Verspilling moet drastisch worden teruggebracht. Natuur en biodiversiteit moeten beter worden beschermd. Er mag geen bos meer worden gekapt voor landbouwgrond.” Dit vraagt ook een transformatie van het collectieve bewustzijn.
“Het is een rapport met een optimistische boodschap,” zegt prof. Tim Lang. “Het is niet zomaar een rapport… Drie jaar hebben er 37 gerenommeerde deskundigen aan gewerkt.. uit alle hoeken van de wetenschap… We zij begonnen met ons af te vragen: wat is een gezond dieet? En kunnen we dat leveren gegeven de bevolkingsgroei… Het kan. Maar alleen als we grote veranderingen aanbrengen.”
Eerder genoemde welvaartsziekten verspreiden zich met de westerse eetcultuur en haar fast food. Behalve aan welvaartsziekten “ligt voedselproductie ook ten grondslag aan grote milieuproblemen die het ecosysteem van de aarde en de samenleving als geheel bedreigen. Het westerse eetpatroon met veel vlees, bewerkt voedsel en suiker is en lose-lose-dieet. Gezond en duurzaam eten gaan hand in hand: win-win… Er zijn talloze onderzoeken verschenen die allemaal één kant op wijzen: wat goed is voor de gezondheid, is ook goed voor de planeet.” Vooral veel vlees, rood vlees en bewerkt vlees zou ongezond zijn.
Hoe haalbaar is het om eetpatronen te veranderen? “De laatste tijd zie je dat mensen meer vegetarisch gaan eten... Er wordt nu graan verbouwd om dieren te voeden. Dat is pure verspilling… Een land als China realiseert zich maar al te goed dat het op een ramp afstevent als de vleesconsumptie blijft stijgen… De gemiddelde Amerikaan eet drie keer zoveel vlees als een Chinees.”
Bij voedselproducenten lijkt meer bewustwording en moreel besef door te dringen dan bij farmaceuten. “Unilever, Teco en Nestlé zien ook dat ze bezig zijn hun eigen klanten en de planeet om zeep te helpen.” Bij het proces van collectieve bewustwording en verandering dienen alle partijen te worden betrokken. “De doorsnee consument zal zeggen: jullie ontnemen ons alle pleziertjes in het leven: een goede biefstuk, een lekker stuk taart. Het plezier van het leven is dat je gezond blijft en niet ziek wordt van je eten.”
https://l1.nl/voedingscentrum-vegetarisch-eten-132064/?pagina=8
Vegetarisch eten en vermindering van de vleesconsumptie
In de Volkskrant bijlage van 29 dec. 2018 verscheen een gelijkluidend artikel “Zo voeden we 10 miljard monden in 2050 (met behoud van de aarde)’ naar aanleiding van een artikel in het tijdschrift Nature. De veehouderij, die meer dan driekwart van alle landbouwgrond gebruikt inclusief grond voor veevoer, geeft de meeste milieuproblemen. Door de landbouw neemt ook de water- en bodemkwaliteit af vanwege kunstmest en landbouwgif. Bovendien raken de zoetwatervoorraden uitgeput als we zo doorgaan.
Vervangen van de intensieve veehouderij en de vleesconsumptie voor akkerbouw en plantaardig voedsel geeft een veel hoger rendement van de grond dan vlees. Per kilo vlees is 6 kilo plantaardig eiwit nodig. Vleestax is een van de voorgestelde maatregelen, zoals dieseltax op vervuilende diesel. Verder is er veel voedselverspilling omdat we teveel produceren. Vermindering van de vleesconsumptie wordt ook in dit onderzoek genoemd als belangrijkste maatregel om de voedselvoorziening en de milieubelasting ingrijpend te verbeteren. Dat vraagt een ander productie- en consumptiepatroon.
www.nu.nl/voorpagina/3736113/tekortkomingen-in-hele-keten-vleesindustrie.html: vlees is niet veilig, we eten veel afvalvlees
De NRC van 22 dec wijdt een speciale wetenschapsbijlage aan vleeseters: “Vlees eten is slecht voor het klimaat, het milieu en de mensheid.” Voor de gezondheid en voor de dieren is het ook niet best. De bio-industrie is zeer dieronvriendelijk en milieubelastend. Er wordt verwezen naar studies in Science van Joseph Poore, Oxford University en in Global Change Biology door Hannah van Zanten, Wageningen (Volkskrant van 29 jan 2019).
Van alle voedingsmiddelen is vlees wereldwijd het vaakst onderwerp van traditionele voedseltaboes. Zie D Fesler en C Navarre in het Journal of Cognition and Culture. Volgens antropoloog Marvin Harris zou een reden zijn dat dat met name varkensvlees veel parasieten heeft en zou samenhangen met aandoeningen als rheuma, hoge bloeddruk en aderverkalking. Er zijn ook andere redenen zoals “het bezielde leven van dieren” en medeleven met dieren. Bij het geloof in reïncarnatie wordt vlees eten afgewezen omdat je “een voorouder zou kunnen opeten”.
Nederland kent slechts 4% vegetariërs, omschreven als mensen die vrijwel nooit vlees eten. Er is waarschijnlijk een toenemend en groter aantal ‘flexitariërs’, die een aantal dagen geen vlees eten. Het percentage vrouwen, jongeren, hoger opgeleiden en politiek progressieven is groter dan bij vleeseters, volgens peilingen van het RIVM (2012-2016), Journal of Consumer Research (2012), PolitIcal Psychology (2008) en het Duitse tijdschrift Appetite (2018).
Vegetarisch eten zou verband houden met empathie en openheid voor verandering, die zouden samenhangen met resp. vrouw zijn, jong zijn en progressief zijn. Mensen die veel vlees eten zouden hoger scoren op ‘social dominance orientation’ en ‘right-wing-authoritarism’. Dit doet denken aan het idee dat vlees eten gecorreleerd zou zijn met agressiviteit, zoals bij roofdieren. Ook met het idee dat “mensen superieur zijn aan dieren en die mogen gebruiken zoals ze willen”. (Journal of Social Psychology, 2000; Personality and Individual Differences, 2014).
Vegetarisch eten gaat vaak samen met empathie voor dieren
http://whensarasmiles.nl/misstanden-vleesindustrie-waarom-blijven-we-ons-erover-verbazen
Omdat deze bevindingen niet gelden voor de hele bevolking, waarvan zo’n 95% vlees eet, kunnen ze moeilijk worden gegeneraliseerd voor alle mensen die vlees eten. Ze gelden hooguit voor een klein percentage. “De meeste mensen willen dieren geen kwaad doen, maar laten die dieren wel lijden om ze te kunnen eten. Dit noemen psychologen de ‘vleesparadox’, die vaak samengaat met een gevoel van cognitieve dissonatie” (‘The Psychology of Eating Animals’, Current Directions in Psychological Science, 2014). Dergelijk onderzoek is van belang om inzicht in ons eetgedrag te krijgen, dat van belang is voor de noodzakelijk geachte verandering van ons eetpatroon.
De vegetarische eetcultuur is in mijn artikel over moderniteit en spiritualiteit genoemd als een geschikt alternatief voor de westerse eetcultuur, die grote nadelen heeft. Dat geldt ook voor andere aspecten van de moderniteit en de westerse leefwijze, waaraan nog veel te verbeteren valt wil deze zich duurzaam kunnen continueren. Daarbij kunnen we leren van andere culturen. Vegetarisch eten gaat vaak samen met yoga, meditatie en interesse in een gezonde voeding en leefstijl.
www.duurzaamnieuws.nl/biologische-landbouw-even-productief-als-reguliere
Industriële versus duurzame organische landbouw
De noodzakelijke verandering in onze voeding naar meer vegetarisch en minder dierlijk voedsel vergen hervormingen in de landbouw. Innovatie zou belemmerd worden door de strijd tussen ecologen en technologen, die verschillende richtingen op wijzen. ‘Dogma’s staan duurzame landbouw in de weg’, aldus de Volkskrant 31 okt 2018, in een interview met landbouwminister Carola Schouten in gesprek met ecoloog Joris Lohman, voorstander van landbouw ‘in harmonie met de natuur’ en Hidde Boersma, technoloog en voorstander van intensieve technische landbouw met bestrijdingsmiddelen en genetische manipulatie. Zij publiceerden op 31 aug. in De Volkskrant een artikel, waarin zij in dialoog gingen. www.volkskrant.nl/columns-opinie/weg-met-het-hokjesdenken-in-de-landbouw~beac9b7f. Daarna volgt een verslag van de het overleg, de ‘trialoog’ waarvoor minister Schouten ze uitnodigde in de Volkskrant van 31 okt.
“Dat de landbouw moet veranderen en verbeteren, vindt bijna iedereen die zich er mee bezighoudt. Landbouw is verantwoordelijk voor... uitstoot van broeikasgassen, leidt tot de decimering van insecten en daarmee de vogelstand in Nederland en levert daarnaast te veel grondstoffen voor ongezond en overbewerkt voedsel, zoals suikers en granen, die obesitas aanwakkeren. Het moet duurzamer en gezonder, ook met het oog op een groeiende, almaar rijker wordende wereldbevolking.”
Sinds de naoorlogse landbouwminister en Europees commissaris Mansholt is vooral geïnvesteerd in “technologische innovaties... als de grootschalige toepassing van kunstmest en gewasbescherming, oftewel landbouwgif.” Subsidies en investeringen zouden vooral zijn gericht op “zo veel mogelijk en zo goedkoop mogelijk voedsel produceren’ in plaats van duurzame landbouw… Duurzaamheidsvraagstukken ten spijt: de landbouwrevolutie van na de Tweede Wereldoorlog legde de basis voor onze welvaart en... is te danken aan de enorme efficiency en productiegroei. Dat systeem loopt op zijn laatste benen.”
“Mansholt was... diep geraakt door het verschijnen van het rapport van de Club van Rome in 1972 ‘Grenzen aan de groei’. De grote nadruk op productie verloor zijn glans, maar daarvoor in de plaats kwamen niet een, maar twee nieuwe toekomstvisies, een ecologische en een technologisch.” Resp. vertegenwoordigd door Groen Links en de Partij voor de Dieren en aan de andere kant CDA en VVD. Het lijken onverzoenlijke, ‘’incommensurabele’ paradigma’s. Maar waarom zou technologie niet ecologisch kunnen worden ingezet? We kunnen de klok niet meer terig zetten naar voor de industriële revolutie. We kunnen wel de industrie verduurzamen en ecologisch verantwoord produceren. Hier ligt een uitdaging waarvan ons leven en dat van onze medeschepselen afhangt.
De ideologische strijd speelt zich ook af op de campus in Wageningen, waar “technologisch denken ontzettend dominant is volgens Frank Verhoeven van agro-adviesbureau Boerenverstand. “Als je onderzoek niet in de technologische hoek past, krijg je veel moeilijker fondsen voor projecten en onderzoek.”
“Dat de scheiding tussen de twee toekomstbeelden zo hardnekkig is, komt doordat... er een volledig ander wereldbeeld met andere waarden aan ten grondslag ligt. De verschillen gaan over wat onze positie is op deze planeet en wat het goede leven behelst. Een belangrijk twistpunt is bijvoorbeeld onze verhouding tot de natuur. De technologen zien de mens als heerser over de planeet. Als we de natuur willen sparen, moeten we haar zo weinig mogelijk nodig hebben, zo redeneren ze. De essentie is een zo hoog mogelijke voedselproductie op zo min mogelijk land en met zo min mogelijk grondstoffen. Zodra we onze welvaart en voedselproductie loskoppelen van de natuur, kunnen we de natuur haar gang laten gaan.”
“Daartegenover staan de ecologen... We zouden... meer in harmonie moeten leven met de natuur. Landbouw en natuur moeten verweven worden met elkaar, en de mens moet zijn plaats kennen in het natuurlijk evenwicht. ‘Ecologen proberen het zelfregulerend vermogen van de natuur te benutten, technologen vertrouwen meer op menselijke invloed.
De Amerikaanse auteur Charles Mann typeert in zijn laatste boek The Wizard and the Prophet de controverse als volgt. “Volgens de wizards, de technologen, is het bewerken van het land vooral zwaar en pijnlijk. Prophets, oftewel ecologen, zien voedselproductie juist als iets wat voldoening geeft. Technologen zien een samenleving waar maar een paar procent van de inwoners het voedsel voor de rest produceert als nastrevenswaardig. Terwijl ecologen juist graag zien dat meer mensen in de landbouw werken en hun eigen voedsel verbouwen. ‘Laat iedereen een dag in de week op het land werken, naast een gewone baan’, stelde milieufilosoof Floris van denBerg van de Universiteit Utrecht.”
Wat betreft de landbouw in Afrika, het continent met nog de grootste voedselonzekerheid, plattelandseconomie te versterken, en zien mensen het liefst op dat platteland een goed leven opbouwen.
Volgens George Monbiot, columnist van de Engelse krant The Guardian zorgt kleinschalige landbouw ervoor dat ‘veel mensen baanzekerheid hebben’, en zijn ‘kleine boeren productiever dan grote, omdat er zoveel mankracht wordt ingezet.’ Technologen daarentegen geloven meer in de efficiënte landbouw zoals in Europa en Amerika. In de stad liggen volgens hen meer economische mogelijkheden, en dus de weg naar geluk. Op bijna elk vlak levert de trek naar de stad een beter leven op. Mensen leven er langer, zijn vrijer en welvarender. Behalve dan de vele miljoenen ontwortelde mensen die in sloppenwijken leven.
Het is geen kwestie van een overbevolkte stad of een ontvolkt platteland. Het gaat om een balans, om integratie van stad en platteland en een evenwichtige verspreiding van de arbeid en van de bevolking. Grootschalige industriële landbouw leidt tot ontvolking van het platteland. Het ziet ernaar uit dat boeren in veel ‘ontwikkelingslanden’ meer gebaat zijn met ‘intermediate technology’.
Een ander punt is de rol van multinationals, die de landbouw in handen proberen te krijgen, zoals de farmaceutische industrie de gezondheidszorg in vergaande mate handen heeft gekregen. De agro-chemische industrie heeft miljardenbelangen bij industriële landbouw. Zij hebben zich ook toegelegd op de wereldhandel in zaden, al of niet gemanipuleerd en gepatenteerd. Door zaden en bestrijdingsmiddelen te verkopen raken boeren afhankelijk van de industrie. Zie hierover o.m. M M Robin, De wereld volgens Monsanto.
Bedrijven kruisen inheemse gewassen, nemen een patent op de zaden, die zij vervolgens duur willen verkopen aan arme boeren die deze niet of nauwelijks kunnen betalen, terwijl de zaden zijn voortgebracht door kruising van inheemse gewassen. “Door megafusies... hebben nu drie bedrijven 60% van de zadenmarkt in handen,” en daarmee een groot deel van de wereldvoedselvoorziening. Boeren kunnen ook zelf hun zaden veredelen zoals vanouds en zo hun opbrengst verhogen, in plaats van afhankelijk te worden van multinationals. Een tussenoplossing is dat lokale bedrijven of boerencoöperaties het heft in handen nemen in plaats van multinationals, volgens een artikel in de Volkskrant van 29 jan 2019 “Heeft Afrika baat bij westerse zaden?’
Behalve agro-chemische bedrijven zijn er ook nog andere bedrijven die het milieu bedreigen. “Olie bedrijven azen op ons land”, aldus een interview met de Amerikaans-Indiaanse stamoudste van de Lakota Sioux in de Volkskrant van 29 okt 2018. Jan de Boer heeft eerder over deze kwestie geschreven. Ook bij het massaal kappen van tropisch oerwoud spelen multinationals een sleutelrol. Het wordt tijd dat leidinggevenden en werknemers hun verantwoordelijkheid nemen en zich niet eenzijdig door winstbejag laten leiden ten koste van mensen en het milieu. “Wij Indianen begrijpen dat er vooruitgang moet zijn. Maar waarom moet die altijd gepaard gaan met verwoesting?”
’Supergiftige deal’
“Onder dit alles spelen nog verschillende opvattingen over autonomie en sociale gerechtigheid. Ecologen hebben veel problemen met de rol van grote bedrijven in de voedselketen, omdat die boeren zouden uitpersen en arme mensen van hun land verdrijven. Niet voor niets noemt Nina Holland, directeur van de Brusselse landbouwlobbywaakhond Corporate Europe Observatory (CEO), de fusie tussen landbouwgiganten Monsanto en Bayer, producenten van zaden en bestrijdingsmiddelen, een ‘supergiftige deal’” vervolgt het artikel in de Volkskrant van 31 aug.
http://www.voedsel-anders.be/portretten/136-2-industriele-landbouw-gaat-de-wereld-voeden
“Zelf voedsel produceren geeft autonomie en dat leidt tot een rechtvaardiger wereld, is hun these. Technologen hebben minder moeite met de bestaande wereldordening. Zij zien de modernisering van de maatschappij vooral als een positieve ontwikkeling, die vrijheid geeft. Veel discussies over landbouw- en voedselonderwerpen gaan eigenlijk over deze onderliggende waarden... Neem genetische modificatie. Oppervlakkig gezien gaat de discussie over gezondheid, of veiligheid, en of de opbrengt nu wel of niet wordt verhoogd. Maar eigenlijk gaat ze over onze plaats ten opzichte van de natuur: staan we erboven of ertussen? En het gaat over de greep van het bedrijfsleven en autonomie: wie maakt en bezit ons voedsel?”
“Bij schaalgrootte gaat het eigenlijk over de rol van landbouw in de ideale maatschappij: moeten we zelf ons voedsel produceren of moeten we juist met zijn allen in de stad wonen om het goede leven te leiden? Discussies over biologisch versus conventioneel, over de vermeende kankerverwekkendheid van bestrijdingsmiddel Roundup (met glyfosaat) of over de rol van regenwormen in een gezonde bodem betreffen een strijd om waarden.”
“Zit de oplossing dan in een combinatie van de beide stromingen? Ernst van den Ende, algemeen directeur van de Plant Sciences Group van de Wageningen Universiteit combineert technologie en ecologie. ‘Wij gebruiken technologie, zodat boeren zo min mogelijk hoeven in te grijpen op het veld. Zo proberen we landbouw zo veel mogelijk in balans te brengen met de omgeving, precies zoals de ecologen voorstaan.’… Iris Bouwers van de Europese koepelorganisatie van jonge boeren ziet ook bij de achterban een wil tot verandering. ‘Jonge boeren willen voor hun manier van produceren graag draagvlak vanuit de samenleving’, zegt ze. ‘Ze willen zowel de nieuwste ecologische als de technologische kennis inzetten, zolang ze maar niet als enige de meerkosten voor de transitie hoeven te dragen.’”
“De koerswijziging in het onderwijs en de agrarische sector is dus ingezet, maar hebben we genoeg tijd om erop te wachten? Het voedsel- en landbouwsysteem staat, net als na de Tweede Wereldoorlog, voor een mansholtiaanse uitdaging. ‘De meeste succesvolle organismen – kijk naar een kolonie bacteriën in een petrischaaltje – vermenigvuldigen zich tot een punt van instorting: ze vreten letterlijk hun eigen leefomgeving op’, zo beschrijft Charles Mann ons voorland als er niet snel wat gebeurt. ‘De mensheid is hard op weg hetzelfde lot te ondergaan.’ Om dit te voorkomen, denkt Mann, moet er uiteindelijk toch een keuze worden gemaakt: technoloog of ecoloog.“ www.volkskrant.nl/columns-opinie/weg-met-het-hokjesdenken-in-de-landbouw~beac9b7f.
Lohman en Boersma merkten echter dat hun standpunten naar elkaar toe schuiven. Met dit artikel gaan zij in op de onderliggende oorzaken van de tweestrijd tussen ‘ecologen’ en ‘technologen’, en zoeken zij aanknopingspunten om het vastgelopen voedseldebat in beweging te krijgen zodat een constructieve discussie op gang komt.
‘Trialoog’ met landbouwminister Carola Schouten
Ook boerendochter Minister Schouten (ChristenUnie) liep tegen de controverse tussen ecologie en technologie aan, die vernieuwing belemmert. Over haar eigen achtergrond zegt ze dat ze ook ‘in een hok was beland’. “Ik leefde dichtbij de natuur… en er was thuis veel aandacht voor weidevogels. Dat was ook mijn ideale plaatje toen ik begon als minister. Maar ik ben gaan inzien dat mijn beeld te beperkt was. Dit leidde haar naar ‘kringlooplandbouw’, waarbij kunstnest en krachtvoer plaatsmaken voor dierlijke en natuurlijke bemesting en [met] afvalstromen uit de voedingsindustrie. Het zit hem niet in de omvang van een bedrijf, was haar belangrijkste inzicht, maar of er een duurzaam evenwicht achter zit... Met een circulair systeem denkt de minister een brug te slaan tussen de strijdende kampen… Of de minister kan zorgen voor een duurzaam huwelijk tussen tovenaars als Boersma en profeten als Lohman... bekijken we aan de hand van drie belangrijke twistpunten:”
1. bestrijdingsmiddelen en genetische manipulatie,
2. al- of geen verwevenheid met natuurbeheer en
3. groot- of kleinschaligheid.
met minder mest en minder uitspoeling van schadelijke meststoffen naar het grondwater.
Biologisch of bestrijdingsmiddelen en genetische modificatie?
Boersma en Lohman zien ecologie en technologie als verenigbaar en zijn beide voorstander van duurzaamheid. Econoom E F Schumacher in zijn baanbrekende boek Small is Beautiful pleitte reeds voor duurzame ‘intermediate technology’. Lohman ziet zelfs de mogelijke voordelen van CRISPR-CAS, een ‘light’ vorm van genetische modificatie, waarbij ter verbetering van een gewas alleen DNA wordt weggeknipt en vervangen en geen vermenging met DNA van andere soorten plaatsvindt. Nadelige of verzwakkende of ziekmakende genen worden weggeknipt en vervangen door resistente genen. Ook de minister staat open voor experimenteerruimte hiervoor.
Er zijn echter ook argumenten waarom crispr-cas onder de strenge regelgeving van de EU valt, die op het ‘voorzorgsprincipe’ is gebaseerd, waarbij de veiligheid bewezen dient te zijn, ook op termijn. “Met de moleculaire multitool die crispr is kun je niet alleen mutaties aanbrengen, maar ook complete genen wegknippen of genen toevoegen… Er is weinig ‘lights’ meer aan. Er is geen wezenlijk verschil... met standaard technieken waarbij genconstructen aan aan het plantengenoom worden toegevoegd. Het voorbehoud dat Schouten maakt, en ook in het regeerakkoord staat, dat met crispr-technieken geen soortgrenzen mogen worden overschreden, biedt geen waarborg dat crispr niet voor grotere ingrepen in het DNA gebruikt zal worden” (NRC 10 nov 2018).
Het ziet er naar uit dat een preciezere regelgeving nodig is, die ruimte laat voor aantoonbare mogelijke voordelen, zoals bij de toegestane mutagenese waarbij mutaties worden opgewekt, met duidelijke grenzen wat betreft genetische veranderingen. Als er een gen kan worden weggeknipt en vervangen, kunnen er ook meer genen worden vervangen. Waar ligt dan de grens? En hoe weten we wat een verbetering is en wat de veiligheidsrisico’s zijn?
Op het gebied van plantenveredeling, zoals bij meest geconsumeerde gewassen als graan en aardappelen, zijn belangrijke voordelen te behalen. Bijv. om ze resistent te maken tegen ziekten. Nederland behoort tot de grootste exporteurs van zaden en is de grootste exporteur van pootaardappelen en wat betreft de export van land- en tuinbouwproducten de tweede grootste exporteur na de VS. Dit alles met slecht 4% van onze beroepsbevolking werkzaam in de landbouw. Onze geïndustrialiseerde landbouw behoort tot de meest intensieve en productieve ter wereld, maar is niet de meest duurzame. Er valt nog veel te verbeteren wat dat betreft.
Landbouw verweven met de natuur of apart zetten?
De Nederlandse landbouw is niet erg verweven met de natuur. Natuurgebieden en landbouwgrond zijn over het algemeen gescheiden, hoewel veel boeren betrokken zijn bij de natuurbescherming. Boersma is voor intensief hightech boeren waardoor landbouwgrond vrijkomt voor de natuur, die dus van de landbouw wordt gescheiden. Maar de veestapel moet volgens hem wel rigoureus kleiner. 70% van de veehouderij is bestemd voor de export. De minister gelooft niet in een scherpe scheiding tussen natuur en landbouw en is hoopvol over ‘kruidenrijk grasland’ en groenstroken. Dus een meer ecologische visie. Ook Lohman bepleit landbouw in harmonie met de natuur. De teneur van het overleg was dat natuur en techniek, industrie en ecologie meer op elkaar kunnen worden afgestemd voor een meer duurzame landbouw, die noodzakelijk is om op termijn de wereldbevolking te kunnen voeden met gezond voedsel.
www.11.be/artikels/item/industriele-landbouw-is-echt-niet-langer-een-optie
Groot- of kleinschalige landbouw?
Grote bedrijven kunnen ook duurzaam zijn. Boeren willen wel verduurzamen als het financieel haalbaar is. Ze hebben vaak zware bedrijfslasten en betrekkelijk geringe winstmarges. De veestapel dient in te krimpen, gezien de milieubelasting van broeikasgassen en mestoverschotten. Import van veevoer komt niet overeen met kringlooplandbouw. Een voorbeeld van een grootschalig biologisch bedrijf: de voormalige boerderij van mijn vader en mijn broer is nu een biologische geitenboerderij met 1200 geiten, met gebruik van technologie om de geiten te voeren en te melken. Technologie en ecologie kunnen samengaan. Dat blijkt bij veel meer bedrijven. Milieuvriendelijke technologie is een target voor de toekomst.
Investeren in verduurzaming
Een aantal andere recente artikelen bevestigt bovenstaande bevindingen. In De Volkskrant 27 aug 2018 staat een artikel over een grootschalig biologisch bedrijf BioBrass van 2000 hectare te Zeewolde, dat direct aan supermarkten levert. Dat levert meer op door de besparen op tussenhandel. Dit zou boeren een grotere winstmarge kunnen opleveren, waardoor ze in verduurzaming kunnen investeren. Elk jaar groeit er een ander gewas op dezelfde grond om uitputting van de bodem tegen te gaan. “De trend naar duurzaamheid is onomkeerbaar,” zegt de directeur. Ook de RABO Bank, die 100 miljard in de agrarische sector heeft uitstaan, wil investeren in verduurzaming, aldus CEO Wiebe Draijer in de NRC (7 jan 2019). Dat kan door leningen voor duurzame landbouw en groenfinanciering met rentekortingen.
https://twitter.com/matthijsvdberg/status/849500235315466243
Gezond en duurzaam gaat samen
Detlef van Vuuren van het Planbureau voor de Leefomgeving PBL zegt eveneens dat “Minder vlees eten veel land zou besparen… Vleesconsumptie is een heel inefficiënte manier om met ruimte om te gaan.” Minder reizen en minder transport door kringlooplandbouw zou het milieu ook zeer ten goede komen (NRC 6 jan 2019). Behalve voor het milieu is organische, duurzame landbouw ook bevorderlijk voor de gezondheid, zoals bij andere onderzoekers bleek.
Het tijdschrift JAMA Internal Medicine publiceerde een onderzoek waaruit zou blijken dat de kans op kanker vermindert door biologisch eten, omdat het minder pesticiden bevat. Omdat kanker krijgen lang duurt, is het lastig te onderzoeken en zijn lange termijn studies nodig om de bevindingen onomstotelijk te bevestigen. Critici schijven dat er nog geen overtuigend bewijs voor is. Wel voor vermindering van de kans op kanker door het vermijden van vlees, toegevoegde suikers en meer volkoren producten, groenten en fruit eten (NRC 23 okt 2018).
Er zijn veel meer publicaties die in dezelfde richting wijzen van gezond eten en ‘boeren met gezond verstand’, met een term van de directeur van Bio Brass. Noodzakelijke trends zijn: minder vlees eten, technologie inzetten voor duurzame, efficiënte en productieve ecologische landbouw, ontbossing tegengaan en de natuur in al haar diversiteit en soortenrijkdom beschermen. Met inachtneming van de nodige voorzorgen zou het mogelijk zijn in 2015 tien miljard mensen te voeden met duurzame landbouw.
www.richardvanhooijdonk.com/blog/genetische-modificatie-veelbelovend-verschrikkelijk
Genetische manipulatie
Onderzoek en publicaties zijn niet altijd even betrouwbaar, kwam eerder naar voren. Met name bij omstreden en gevoelige onderwerpen. Een voorbeeld geeft een NRC artikel van 15 jan 2018 over genetische manipulatie met de kop ‘Weinig kennis bij tegenstanders genvoedsel’ over een artikel in het tijdschrift Nature Human Behavior van 14 jan 2018. “Felle tegenstanders... dènken er veel over te weten. Maar als ze getest worden valt dat erg tegen… [Ze] weten het minst over genetica en wetenschap… Tegenstand ontstaat door kennisgebrek, schrijven de onderzoekers. En dat wetenschapsvoorlichting die tegenstand kan verminderen. Maar dat werkt waarschijnlijk niet, omdat de felste tegenstanders dènken dat ze goed op de hoogte zijn.” Ook hier betreft het een paradigma-strijd zoals tussen ecologen en technologen.
“Het is duidelijk, uit inleiding en conclusie, dat de onderzoekers ervan uitgaan dat het voor de wereld en de mensen het beste is als mensen de wetenschappelijke vooruitgang en de vernieuwingen die daaruit voortvloeien omarmen… Trouwens: is het zo erg dat de GM-tegenstanders weinig feitenkennis over wetenschappelijke weetjes hebben? Als ze om geloofsredenen tegen zijn, of om morele redenen, of misschien wel vinden dat het dierenwelzijn wordt geschaadt door GM-voeding, dan kun je heel goed tegen zijn zonder veel te weten. Het is, in de enigszins normatieve redenering van de onderzoekers, alleen irrationeel om tegen te zijn als je vanwege voedselveiligheid of gezondheidsvrees tegen GM-voeding bent. Dus in de replicatiestudie werd de vragenvolgorde veranderd en werd gevraagd waaróm tegenstanders tegen zijn. Driekwart was tegen om redenen waar kennis aan ten grondslag ligt.” Voorstander kwamen het beste uit de kennistest van de technische en wetenschappelijk kennis van GM.
De kennis van de wetenschap is echter beperkt en niet alleenzaligmakend en schiet moreel gezien vaak ernstig tekort, omdat waarden geen deel uitmaken van wetenschappelijke kennis en de wetenschappelijke levensbeschouwing van het scientisme, waarvan de onderzoekers impliciet zouden uitgaan. Zelfs wetenschappelijke waarden als onbevooroordeeld zijn en betrouwbaarheid laten vaak te wensen over. Onze kennis van de lange termijn effecten van genetische manipulatie beperkt zich tot de jaren dat het wordt gedaan. Het onderzoek staat onder druk van grote belangen. Bij onderzoekers in de VS, waar veel GM gewassen worden gebruikt, is de verstrengeling met het bedrijfsleven mogelijk groter dan in Europa.
www.geheugenvannederland.nl/nl/geheugen/view?identifier=NAGO02%3AIISG-30051000332566
Eerbied voor het leven
Veel mensen hebben niet alleen bij mensen maar ook bij dieren en zelfs bij planten moeite met ingrepen in de fysieke integriteit van levende wezens. Misschien heeft het iets te maken met wat Albert Schweitzer ‘eerbied voor het leven’ noemde en met eerbied voor de natuur als onze moeder, voor de schepping en de Schepper. Die hoeft niet per se als een persoon te worden opgevat, maar kan ook worden beschouwd als een soort ‘kosmische intelligentie’, die tot uitdrukking komt in het feit dat de natuur en de evolutie van levende wezens verbazingwekkend knap in elkaar zit.
Grootschalige toepassingen van uniforme GM gewassen komen de rijke variatie aan conventionele gewassen en soortenrijkdom niet ten goede, vooral als er tropisch regenwoud voor wordt gekapt. Alle onderzoek en promotie ten spijt, is genetische manipulatie nog steeds omstreden. Er is ook in de wetenschap geen consensus over. GM wordt vaak van bovenaf ingevoerd door de industrie, gesteund door deskundigen en overheidsinstanties, niet vanuit een ‘gesundes Volksempfinden’. Hoewel daarbij ook voorzichtigheid geboden is vanwege de beïnvloedbaarheid door irrationele emotionele overwegingen, die ook van morele en spirituele aard kunnen zijn. Dierenwelzijn is bijv. in het Westen een recente issue. In India en in andere culturen lijkt dit meer ingebed in de cultuur.
Waarom zou er ook niet zoiets als plantenwelzijn bestaan? Planten hebben een vegetatief soort gevoel en blijken bijv. beter te groeien onder invloed van klassieke muziek op grond van het vaak herhaalde onderzoek van de Indiase biofysicus J C Bose. Waarom zouden dieren en ook planten geen rechten kunnen hebben die de integriteit van levende wezens kan waarborgen tegen de willekeur van menselijk ingrijpen? Waarom zouden mensen zonder enige ethische beperking mogen ingrijpen in levende wezens, zoals ze eerder in atoomkernen hebben ingegrepen met alle gevolgen van dien? Waarom strekt ons ethische besef zich niet uit tot alle wezens, de hele aarde en de hele natuur, waarmee wij intiem verbonden zijn? Waarom alleen tot de eigen groep, zoals in onze mondiale samenleving nog steeds het geval is? Dat neemt niet weg dat onze eerste verantwoordelijkheid ons eigen gezin en onze eigen groep en gemeenschap betreft, die verbonden is met een groter geheel en daarvan afhankelijk is. Deze vragen impliceren geen categoraal nee tegen genetische manipulatie inclusief crispr-cas, maar zorgvuldige afweging en multidisciplinair onderzoek onafhankelijk van industriële belangen.