Het leven kan anders

Civis Mundi Digitaal #93

door Matthieu Wagemans

Afgelopen najaar verscheen Het leven kan anders. Het is een vertaling van Une seconde vie uit 2017 van de Franse filosoof François Jullien. We zijn geketend zonder dat we ons ervan bewust zijn. We verwarren de werkelijkheid met de constructies die we ervan hebben gemaakt. Het betekeniskader en de expressies ervan in de vorm van instituties, vanzelfsprekendheden, normen enz. zijn dwingend. Verandering is hooguit verandering binnen bestaande kaders. Dat zijn noties die Jullien bezighouden maar die ook elders zijn aan te treffen.

Jullien gaat een stap verder en graaft dieper. Beinvloed door de Chinese denkwijze introduceert hij het beeld van een ander leven. Een leven met een andere dimensie. Een leven dat niet kan worden geduid met de behulp van gangbare vormen, woorden en processen. Hij refereert aan momenten dat iemand “het licht ziet”. Hoe we soms ervaringen hebben waarin we een andere wereld zien. De wereld vertoont zich plotseling anders waardoor gevestigde probleemopvattingen hun betekenis kunnen verliezen. We worden op dergelijke ogenblikken overvallen door een helderheid waar we niet eens naar op zoek waren. Een openbaring die niet kan worden ontsluierd door er bewust naar de zoeken, die niet wordt geconstrueerd maar die zich ongepland aan ons voordoet. Die andere werkelijkheid is niet nieuw. Die was er al eerder maar toonde zich niet aan ons. Het zijn gebeurtenissen die een draaipunt kunnen vormen in ons leven.   

Jullien spreekt over luciditeit: een verruiming van het bewustzijn waardoor we de wereld anders gaan zien en ook onszelf in relatie tot die wereld. Het begrip decanteren (overschenken) neemt in de filosofie van Jullien een belangrijke plaats in. Dat beeld drukt treffend uit waar het Jullien om gaat. Wanneer je een fles oude wijn ontkurkt helpt het om die eerst over te schenken in een karaf zodat de droesem eruit wordt gehaald. Door herhaald decanteren ontstaat er helderheid. Die helderheid, zo stelt Jullien, is niet iets nieuws maar die was al aanwezig. Ze was alleen niet zichtbaar en kon pas verschijnen na herhaald decanteren. Zo kunnen we onszelf plotseling terugvinden in een andere omgeving. Die was er al maar werd aan ons bewustzijn onttrokken door versluieringen.

Zo beschouwd kan het boek worden opgevat als een verzameling verdiepende reflecties. Maar, geheel in de denktrant van Jullien, zou je de inhoud ook een heel actuele invulling kunnen geven. Bij lezing kwam de associatie op met de stikstofcrisis en de  worsteling in beleids- en politieke kringen om die te overwinnen. We kunnen de normen iets oprekken, geld ter beschikking stellen voor noodzakelijke veranderingen, de maximum snelheid verlagen. Maar, zo zou je in de geest van Jullien kunnen stellen: door dergelijke ingrepen blijf je in de context zitten die het probleem heeft veroorzaakt. Er is een breder bewustzijn nodig waardoor we bijvoorbeeld kunnen gaan inzien dat we het zelf waren en zijn die het probleem hebben veroorzaakt. Dan vinden we onszelf als het ware terug in een andere werkelijkheid waartoe we ons anders moeten gaan verhouden. We moeten anders in het leven gaan staan, een nieuw leven beginnen. Die verandering is dus aanzienlijk ingrijpender dan het verplaatsen van stukken op een schaakbord, zo zou je kunnen stellen. Dat leidt slechts tot een herhaling van zetten. In plaats daarvan moeten de overstap maken naar een ander spel.

Binnen ons westers georiënteerd denken is een dergelijke omslag lastig. We zitten vast in rationele benaderingen en in de uitkomsten ervan. We kunnen ons overweldigd voelen door vraagstukken. Een gevoel van machteloosheid omdat redeneren ons niet verder brengt. We zijn als het ware uitgeredeneerd en blijven symptomen bestrijden, niet als doel maar wel als feitelijk effect. In de filosofie van Jullien staat de ontmoeting centraal met de Chinese filosofie. Die stelt in staat een werkelijkheid te ontsluieren die voor ons, rationeel als we zijn, onvindbaar is.

Het boek kan worden opgevat als een uitnodiging om onze wereld van inhoudelijke analyses, van doelen, instrumenten en procedures te verlaten en oog te krijgen voor de werkelijkheid daarbuiten. Dat is een werkelijkheid die zich niet laat opdelen in gangbare oorzaak-gevolg-constructies, in slachtoffers en daders. Dat onderscheid helpt niet omdat we ons in die nieuwe werkelijkheid ervan bewust worden dat oorzaken en gevolgen in elkaar verstrengeld zijn, dat daders tegelijkertijd slachtoffers zijn en omgekeerd.

Het is nog niet zo eenvoudig om de verandering die Jullien bepleit in praktijk te brengen. We zitten vast aan structuren en contexten en laten die ook niet graag los. Ze bieden zekerheid en het is niet erg aanlokkelijk om ons bewustzijn te verruimen met als gevolg dat we zekerheden als schijnzekerheden moeten ontmaskeren en op weg moeten gaan om nieuwe zekerheden te zoeken. Dat zijn zekerheden met een andere en diepere dimensie die we niet kunnen vinden met ratio als instrument en redeneren als praktijk. Maar de beloning mag er zijn. Het kan het begin zijn van een nieuw leven. Jullien drukt dat iets anders uit. Dat nieuwe leven is strikt genomen niet nieuw. De mogelijkheid om dat nieuwe leven te leven was er altijd al maar we waren ons er niet van bewust.

Wie kritisch staat tegenover de wereld van de moderniteit en tegelijkertijd het postmoderne denken door vergaande relativering als oppervlakkig en richtingloos ervaart kan in het boek de uitdaging aantreffen tot verdieping. De uitdaging om zich het onvoorstelbare voor te stellen, het eigen denken te doordenken en daardoor het leven opnieuw te gaan leven.