Civis Mundi Digitaal #94
Mathieu Wagemans.Afbeelding: De Limburger
HET BETOOG - In Buitenhof waarschuwde voormalig vicevoorzitter van de Raad van State Tjeenk Willink recent voor uitholling van de rechtsorde. Te gemakkelijk wordt kritiek geuit op instituties en men realiseert zich niet dat daarmee de fundamenten van onze samenleving worden aangetast.
Het waren wijze woorden. Tegelijkertijd kan kritiek ook worden opgevat als een signaal en uitnodiging nog eens kritisch te kijken of de fundamenten van onze rechtsorde aan een onderhoudsbeurt toe zijn.
We stellen terecht hoge eisen aan besluitvorming door de overheid. Er gelden beginselen van behoorlijk bestuur die moeten worden gerespecteerd. Ieder besluit moet deugdelijk zijn gemotiveerd.
Altijd weer kan een besluit worden vernietigd omdat een aspect toch onderwerp van nadere studie had moeten zijn. Deugde het uitgevoerde onderzoek naar flora en fauna op de geplande bouwlocatie wel? Is het geluidsonderzoek volledig? Zijn de klachten van omwonenden goed afgewogen? Besluiten moeten ook consistent zijn met eerder genomen besluiten.
Vaardigheid
De vraag is aan de orde of we onze eisen niet zo hoog hebben opgeschroefd en de lat zo hoog hebben gelegd dat het lastig is er nog overheen te springen. Bovendien toont de praktijk dat er vaak sprake is van schijnargumenten die namens tegenstanders van een besluit worden aangevoerd. Er vinden spiegelgevechten plaats in de rechtszalen.
Inhoudelijke bezwaren worden zodanig geherformuleerd dat ze juridische betekenis krijgen. De overheid heeft een brief verkeerd geadresseerd. Men probeert de overheidsinstantie op vormfouten te betrappen waarvan de enige betekenis is dat daardoor een besluit onderuit kan worden gehaald.
Creativiteit bij het bedenken van een alibi kan in het strafrecht tot vrijspraak leiden omdat het alibi niet overtuigend onderuit kan worden gehaald. Het is een walhalla voor advocaten. Slimheid wint het vaak van wijsheid. Rechtvaardigheid wordt een kwestie van vaardigheid in het recht.
Aan de orde is de vraag of we de instituties van onze rechtsorde niet hebben opgezadeld met een nauwelijks waar te maken verwachtingspatroon. Moeten zij als dragers van de rechtsorde niet een werkelijkheid overeind houden die te mooi is om waar te worden.
Scheiding
Maar er spelen meer vragen. We kennen als beginsel de scheiding van de wetgevende, de uitvoerende en de rechtsprekende macht. Dat is een belangrijk beginsel omdat daarmee machtsmisbruik kan worden voorkomen. Scheiding van machten is bedoeld om onze rechtsorde zelfcorrigerend te maken.
Maar hoe functioneert dat in de praktijk? We hebben een zo dicht stelsel van regels geconstrueerd dat verandering lastig is. Steeds weer lopen voorstellen voor vernieuwing vast op juridische overwegingen.
Ons juridisch systeem dwingt voortdurend het vernieuwend karakter van voorstellen te verzwakken, niet als doel maar wel als feitelijk effect. Dat zou allemaal minder dramatisch zijn wanneer er geen noodzaak zou zijn van ingrijpende vernieuwingen op vrijwel elk terrein.
Wijsheid
We worden geconfronteerd met vraagstukken die niet meer passen binnen onze structuren en ordeningen. Boven- en onderwereld raken in elkaar verstrengeld. Statische regels verhinderen mee te bewegen met de dynamiek van een moderne samenleving.
Er waren stevige ambities rond de nieuwe Omgevingswet. De ervaringen tonen hoe lastig het is om die ambities waar te maken. De uitdaging is een gezelschap van vrijdenkers bij elkaar te zetten om tot daadwerkelijke omslagen te komen. En vervolgens wijze staatsrechtgeleerden inschakelen die in staat zijn buiten gevestigde kaders te denken.
De wijsheid van Tjeenk Willink mag daar niet bij ontbreken.
Mathieu Wagemans is raadslid in Leudal www.ontganiseren.nl
Dit aritkel verscheen op 20 februari in De Limburger.