Welke les trekken wij uit COVID-19?

Civis Mundi Digitaal #95

door Jan de Boer

Of het nu burgeroorlogen of oorlogen tussen staten zijn, oorlogen laten sporen na in de samenleving. Sociale wetenschappen tonen dat zij individuele tendensen kunnen verminderen en empathie kunnen vermeerderen. Individuen gedragen zich meer coöperatief en altruïstisch en zijn en meer geneigd om zich in sociale groepen te organiseren. Met natuurlijk de nodige verschillen naar gelang het type oorlog. In tegenstelling tot burgeroorlogen bevorderen oorlogen tussen staten gezamenlijke interne belangen die de kloof tussen groepen overbruggen. Natuurlijk betreft het nieuwe altruïsme voor een groot deel de eigen groep, de «endogroep», zoals bijvoorbeeld stadsgenoten in een oorlog met een vijand van buiten.

De mensheid als ‘endogroep’

Een «gezondheidsoorlog» tegen COVID-19 heeft het voordeel dat de groep zich uitbreidt naar de hele mensheid omdat er geen andere «exogroep» is dan het virus, mits de reflex «ieder land voor zich» niet de boventoon voert en men het virus niet «de Chinese ziekte» noemt zoals de Amerikaanse president dat gedaan heeft. Met als gevolg en virulent racisme jegens Aziaten en een run op wapenwinkels.

Als deze crisis een dergelijke toenadering tussen Europeanen tot gevolg heeft, zou dat goed nieuws kunnen zijn gezien de tendensen van populisme, nationalisme en etnische en religieuze intolerantie. Men kan redelijkerwijs wat dit betreft een zeker optimisme koesteren, maar het is helaas allerminst zeker dat de politiek in de Europese landen een perspectief op langere termijn uitwerkt.

Gaat men eindelijk lessen uit deze crisis trekken? Er wordt veel te weinig in onderwijs en scholing geïnvesteerd. De strijd tegen de klimaatopwarming en andere vormen van politiek handelen die voor de volgende generatie de schade moeten beperken wordt grotendeels genegeerd. Schade die wordt veroorzaakt door klimaatverandering, kunstmatige intelligentie, staatsschuld, ongelijkheden, enz.

De COVID-19 wijst ons op onze modiale kwetsbaarheid op het gebied van de gezondheid. Er moet geïnvesteerd worden in efficiënte gezondheidsystemen en vooral ook in onderzoek zodat er snel een antwoord gevonden kan worden voor komende bedreigingen. Rekening houdend met een steeds meer antibioresistentie, is er een schrijnend tekort aan onderzoek naar nieuwe antibiotica. De grond van de permafrost dooit, waardoor een enorme uitstoot van broeikasgassen plaats vindt en veel vroegere bacteriën en virussen bevrijd worden met onvoorziene consequenties. Mondiale gezondheidscrises zijn geen zeldzame gebeurtenissen meer. Ongelukkigerwijs hebben de volkeren kennelijk een kort herinneringsvermogen en leren zelden of nooit van rampen in het verleden: de grote cholera-epidemie twee eeuwen geleden, de Spaanse griep, de Aziatische griep in de vorige eeuw…….

Het probleem is kort samen te vatten in vragen als: zijn wij bereid om voldoende uit te geven voor onderzoek en gezondheid, zijn wij bereid om een CO2-belasting te betalen om mede daardoor de klimaatopwarming te bestrijden? Als ons antwoord op deze overlevingsvragen negatief blijft, als wij uitvluchten blijven verzinnen en geloven dat de problemen wel uit zichzelf verdwijnen of door anderen opgelost worden en onze collectieve irrationaliteit voortduurt, zegt dat wat van ons verstand. En eerlijk gezegd ben ik daar heel bang voor.

Ethische dilemma’s

Ons wereldbeeld is eveneens toe aan herziening. Wij moeten accepteren de waarheid onder ogen te zien in plaats van te vluchten in pseudo-ethisch gedrag. In veel landen worden de ziekenhuizen geconfronteerd met een verschrikkelijk ethisch dilemma. Met tekorten aan alles moet men daar vaak de keus maken wie leven of wie sterven zal. Natuurlijk wenst niemand met zo’n dilemma geconfronteerd te worden, met voorop het medisch personeel dat die keuze moet maken.

Het grote publiek is evenwel grotendeels onwetend dat de ziekenhuizen in normale tijden ook voor gelijke, maar minder zichtbare dilemma’s staan: hun toegekend budget en daarmee samenhangend personeelsbestand leidt er toe dat bepaalde patienten ten koste van andere personen met een andere ziekte gered worden. Onze morele principes zeggen ons dat het leven geen prijs heeft. Maar in de praktijk heeft het leven wel een prijs.

In hun dagelijks leven plaatsen mensen niet systematisch het leven boven geld op de hiërarchische ladder en zijn zij niet bereid hun consumptie drastisch te verminderen in ruil voor een veiliger wereld. Wij zouden graag deze hinderlijke gedachten uitbannen, maar wij zijn daartoe kennelijk niet in staat. Hoe onaangenaam en veronrustend deze kille berekeningen inzake gezondheidskeuzes ook zijn, wij kunnen niet aan de rationalisatie van toegekende bestaande budgetten in de gezondheidszorg ontsnappen.

Maar dat mag ons niet verhinderen na te denken over onze collectieve verdeling van middelen tussen de gebruikelijke consumptie-goederen enerzijds en gezondheid en onderwijs anderzijds. Misschien kunnen we ook ons ervan bewust worden, dat de strijd tegen de klimaatopwarming net als die tegen het coronavirus de verantwoordelijkheid van ons allen is. Ik mag het hopen!

Verandering van normen naar meer solidartiteit

Wij moeten van deze pandemie profiteren om samen onze sociale normen en neigingen te beoordelen. Verandering van normen brengt de noodzaak mee de mensen te overtuigen dat bepaalde gedragingen antisociaal zijn en-of door de meerderheid van de bevolking afgekeurd worden. Kortgezegd sociale pressie uitoefenen om economische hoofdpersonen aan te sporen te handelen in de zin van algemeen welzijn, eerder dan acties te stimuleren om hun in hun portemonnee te treffen. Niettemin zijn we gedurende dertig jaar er niet in geslaagd onze sociale norm inzake het klimaat te veranderen, niet eens om voldoende financiële inspanningen te introduceren En dat geeft mij weinig hoop voor de toekomst.

Het verminderen van ons individualisme gaat vaak gelijk op met het bijbrengen van verantwoordelijkheidsgevoel voor acties waarvoor wij allen verantwoordelijk zijn zoals de geslaagde strijd tegen de tabak op openbare plekken. Maar of dit ook opgaat in de strijd tegen de klimaatontwikkeling, waar dit niet zo zuinig onze beurs en ons consumptiegedrag raakt, is de vraag.

Wij moeten ons collectieve korte-termijn-denken verlaten, want deze nieuwe solidariteit moet noodzakelijkerwijs zowel tussen als binnen generaties plaats krijgen. Zo’n maatschappijverandering zou tenminste een onverwacht eerbetoon aan de slachtoffers van het COVID-19 zijn. Je mag het hopen …….