Het niet verwerkte verleden van Litouwen

Civis Mundi Digitaal #95

door Jan de Boer

Het ministerie van buitenlandse zaken van Litouwen heeft op 5 en 6 maart een ongebruikelijke conferentie georganiseerd inzake « de trauma’s van een niet verwerkt verleden », oftewel een collectieve psychotherapie om een natie te helpen haar wonden te helen. Gedurende twee dagen hebben deelnemers van overal, maar vooral Europeanen, antwoorden gegeven hoe het verleden te verwerken. Zo werd er gesproken over het gedenkboek en gedenkteken van de afschaffing van de slavernij in Nantes (2012) ter getuigenis van de handel in negerslaven, en over de 60.0000 « Stolpersteine » gecreëerd door de Berlijnse artiest Gunter Demnig in de vorm van kleine straatstenen waarin de namen van de slachtoffers van het nazisme gegraveerd zijn.

Wat betreft trauma’s heeft Litouwen het nodige voor haar kiezen gekregen. Tussen 1940 en 1950 heeft deze kleine Baltische Staat met nauwelijks 3 miljoen inwoners het ergste moeten doormaken. Tijdens de invasie door de Duitse troepen werden 200.000 joden (oftewel 85 procent van de joodse bevolking) door de nazi’s en hun lokale collaborateurs vermoord. Tijdens de Sovjetoverheersing, die duurde tot 1990, werden 130.000 mensen afgevoerd naar de goelags in Siberië, werden 150.000 Litouwers in gevangenissen gemarteld en 20.000 verzetsstrijders vermoord. De diplomaat Laimonas Talat-Kelpsa beschreef een gedeprimeerde bevolking met een recordaantal suïcides, vooral onder mannen. »

« Dertig jaar na het herstel van onze onafhankelijkheid hebben we nog altijd te maken met de dreiging van onze buurman Rusland, » verklaarde de vroegere president van Litouwen, Valdas Adamkus, wiens familie bij de komst van de Sovjettroepen naar Duitsland vluchtte en die 49 jaar in de Verenigde Staten in ballingschap leefde. De schaduw van Moskou zweefde inderdaad voortdurend boven deze bijeenkomst. « Over de trauma’s is nooit gediscussieerd. Vandaag de dag wordt aan de Russische samenleving een nationalistische ideologie opgedrongen die communistische en imperialistische ideeën combineert. Wie het waagt zich hiertegen uit te spreken, wordt onmiddellijk gestraft, » onderstreepte de Wit-Russische Svetlana Alexievitch, winnares van de Nobelprijs voor Literatuur in 2013. « Hoelang duurt het verleden? » vroeg Andreï Kourkov zich af. Geboren na de Holodomor (de door Stalin georganiseerde hongersnood in de Oekraïne), de Tweede Wereldoorlog en de goelags getuigde deze Oekraïense schrijver van zijn eigen ervaringen met het van generatie op generatie overgedragen leed. De vaak onderschatte medeplichtigheid van de lokale Litouwse bevolking aan de Holocaust werd tijdens deze twee dagen ook niet meer verzwegen. « Dat is een grote ommekeer, » verheugde de in Parijs wonende Israëlische beeldend kunstenares en mijn zegsvrouwe inzake deze conferentie, Esther Shalev-Gerz. Geboren in 1948 in Vilnius heeft zij buiten haar ouders niemand van haar familie gekend, de een na de ander door hun buren vermoord.

Veel deelnemers aan deze conferentie spraken hun ongerustheid uit over de wonden, veroorzaakt door de verschrikkingen van de twintigste eeuw, die vandaag de dag het populisme in Europa en elders voeden. De bijeenkomst werd besloten met een oproep van Vilnius om manipulatie en campagnes met tendentieuze berichtgeving een halt toe te roepen. Het zou naar mijn idee goed zijn als de twee andere Baltische staten, Estland en Letland, het voorbeeld van Litouwen zouden volgen.