Sociale veranderingen bij een crisis
Deel 3: Nieuwsoverzicht van gewenste veranderingen

Civis Mundi Digitaal #96

door Piet Ransijn

In hoeverre zullen veranderingen blijvend zijn of als water door onze handen glijden?

https://www.puur-kracht.nl/transformatie/

 

Inleiding: enkele noodzakelijk lijkende veranderingen

Voor het virus kwam, werd op allerlei gebieden al gerept van de noodzaak van een transitie, door tal van vooruitziende deskundigen op diverse gebieden. Klaas van Egmond bespreekt er een aantal in zijn boek Een vorm van beschaving, Marius de Geus in zijn boek Filosofie van de eenvoud (besproken in resp nr 2, nr 32 en 33). Er zijn echter veel meer boeken over transformatie besproken in Civis Mundi. We noemen hier een paar actuele gebieden: economie – die lijkt altijd actueel, voedingspatroon, de medische sector en de farmaceutische industrie. Meer sectoren komen aan de orde bij het nieuwsoverzicht.

 

Economie

Onze economie is gebaseerd op exploitatie van de natuur en medemensen om winst te maken, vaak ten koste van anderen en van de natuur. Het alternatief is duurzaamheid en eerlijk delen. Adam Smith wordt beschouwd als de grondlegger van het heersende liberalisme en de vrijhandelsideologie van het kapitalisme. Deze dienen we in de context van die tijd te zien. Uit zijn Theory of Moral Sentiments blijkt dat hij veel socialer was dan bijv. het (neo)liberalisme doet voorkomen. Mede gemotiveerd door morele gevoelens wilde Karl Marx de uitbuiting van mensen en het milieu veranderen ondanks al zijn tekortkomingen en misvattingen. Ernst Friedrich Schumacher, de econoom van de kleinschaligheid behoorde tot de eerste economen die de nadruk legde op duurzaamheid. In onze tijd maakte Thomas Piketty veel ophef over de toenemende ongelijkheid en vermogensverschillen die nadelig zouden zijn voor onze economie en niet stroken met fundamentele waarden, zoals vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Wie minder heeft te besteden, is minder vrij. Zo zijn  er veel meer economen en andere wetenschappers, die veranderingen voorstaan in de richting van een meer duurzame economie en meer rechtvaardige verdeling.

Is de tijd niet rijp voor een basisinkomen, nu zoveel mensen in inkomen achteruit gaan en er opeens miljarden beschikbaar worden gesteld? Waarom gaat het geld niet meteen naar de mensen die het nodig hebben in plaats van naar banken en bedrijven of naar de zakken van de rijken? Zoals vaker zou gebeuren bij ontwikkelingshulp. Veel ervan komt bij de elite terecht, waardoor verschillen in inkomen en vermogen verder toenemen. De (huidige) economie lijkt kost wat kost te moeten worden gered, net als bij de bankencrisis. Is het niet mogelijk een andere, meer duurzame en rechtvaardige economie vorm te geven, die meer crisisbestendig is in plaats van een volgende crisis tegemoet te zien en de schulden af te wentelen op volgende generaties?. Aan het eind van het nieuwsoverzicht wordt hierop verder ingegaan onder economische veranderingen

 

Voedingspatroon

Naast de economie dient ons voedingspatroon en de omgang met dieren, waardoor mensen het coronavirus hebben opgelopen, drastisch te veranderen. Dat geldt met name de vleesconsumptie, die belastend is voor het milieu en vooral voor de dieren die daarvoor worden gedood. Bovendien zou vlees, met name rood vlees, minder gezond zijn dan plantaardig eten. Virus-gerelateerde ziekten zoals SARS, de gekkekoeienziekte, de vogelgriep en de Q-koorts, hebben te maken met vleesconsumptie en de omgang met dieren. Enkele van deze ziekten komen voort uit de intensieve veehouderij. Er lijkt zacht gezegd iets niet in orde te zijn wat betreft ons omgaan met dieren. Ook dit punt komt aan de orde bij het nieuwsoverzicht.

 

Medische sector en farmaceutische industrie

De farmaceutische industrie wordt evenals de vleesconsumptie al langer bekritiseerd als een niet gezonde bedrijfstak, waarbij in termen van Schumacher, de menselijke maat verloren dreigt te gaan in overproductie en consumptie. Hoewel de meeste medicijnen noodzakelijk zullen zijn, zou het misschien best een beetje minder kunnen door bijv. gezonde voeding en leefstijl. Dat geldt ook voor toxische zgn. gewasbeschermende middelen. De noodzaak van duurzame, meer ecologische landbouw, die de grond niet uitput en belast met toxische chemicaliën, is al eerder naar voren gekomen.

De medische sector staat nu onder een enorme druk. Veel patiënten met ernstige en dodelijke klachten door het coronavirus hebben een kwetsbare gezondheid en lijden vaak aan obesitas. Overheidsvoorlichting besteedt vrijwel geen aandacht aan gezondheids- en weerstandbevorderende maatregelen, zoals goede voeding met voldoende vitaminen, en stresspreventie, terwijl gezonde mensen met een goede weerstand in het algemeen mildere klachten hebben dan mensen met een zwakke gezondheid. Is het niet hoog tijd om meer te investeren in gezondheid dan in ziekte en in de zogenaamde ‘leefstijlgeneeskunde’ en orthomoleculaire geneeskunde, in preventie? En welke rol speelt de farmaceutische industrie bij de eenzijdige overheidsvoorlichting? Aalders e.a. beschrijven onder meer in het boek Medische sociologie hoezeer deze industrie verstrengeld is met de gezondheidszorg en de medische sector, die door de overheid bekostigd wordt. De scheiding van overheid en industrie zou tegenwoordig wel eens belangrijker kunnen zijn dan de scheiding van kerk en staat. Het gaat kerken niet om geld, zoals bedrijven. Bovendien hebben ze weinig invloed meer in tegenstelling tot de industrie.

Zo kunnen we allerlei maatschappelijke instituties onder de loep nemen en nagaan wat er dient te veranderen en te transformeren, wil onze samenleving beter functioneren. Dat gaan we hier niet doen, want dan is het eind zoek. Een overzicht van wat kranten zeggen over de noodzakelijke veranderingen lijkt meer zinvol en haalbaar. Het begint steeds meer door te dringen dat er iets wezenlijks moet veranderen en kan veranderen en dat terugkeer naar de situatie voor de crisis niet meer mogelijk en niet meer wenselijk is. Als opeens een groot deel van de economie tot stilstand komt en er honderden miljarden beschikbaar worden gesteld om deze weer op gang te krijgen, dan kan er blijkbaar veel. Waarom kon dat dan eerder niet? Als de nood aan de man is, blijkt er opeens van alles te kunnen dat eerder niet mogelijk leek.

 

Overzicht

Het nieuwsoverzicht gaat hier verder op in. Aan de orde komen:

1. de vraag of er een ingrijpende verandering komt en wenselijk is
2. de tendens tot reflectie en bezinning, waartoe deze crisistijd ons uitnodigt
3. sociaal-psychologische veranderingen door de crisis
4. de nationale en internationale solidariteit die nodig blijkt
5. economische veranderingen door de crisis
6. veranderingen op het gebied van milieu-, voeding en gezondheid

De veranderingen die op handen zouden zijn, kunnen verder worden toegelicht, maar dit overzicht geeft alvast een overzicht door diverse journalisten en wetenschappers. Zij zijn te beschouwen als opinieleiders die uitdrukking geven aan verschuivingen in het collectieve bewustzijn. Door de socioloog Emile Durkheim werd dit begrip omschreven als gemeenschappelijke gedachten en gevoelens. Deze kunnen een aanzet geven tot maatschappelijke veranderingen en gaan daarmee gepaard. Onderstaand overzicht is uiteraard niet volledig en alleen gebaseerd op de NRC en de Volkskrant.

 

Reflectie

 

 

Nieuwsoverzicht

 

Komt er een ingrijpende verandering?

Op het kruispunt, Column Bert Wagendorp, Volkskrant 23 maart

“Het mooie van dreigingen is dat ze, behalve dreigingen, ook hoop in zich dragen.” Deze hoop is gericht op het einde van de dreiging. Hij noemt de Tweede Wereldoorlog en ziet het ook bij de ‘Eerste Corona-oorlog’. Komt er dan misschien nog een Tweede Corona-oorlog? Dat hangt af van hoe we de eerste beëindigen. “Als we lessen leren uit de coronascrisis, als we op zoek gaan naar de oorzaken en beleid ontwikkelen om herhaling te voorkomen, kan dat ons op langere termijn ten goede komen” Jort Kelder haalde bij Jinek de bioindustrie erbij. Sommigen denken na over de oorzaken en de consequenties om eruit te leren. “Anderen... schetsen hopeloze apocalyptische horrortaferelen.”

“Het coronavirusje... wordt van simpel ziekmakertje instrument op weg naar een betere wereld.” We gaan nadenken over onze omgang met dieren, ecocentrisch denken in plaats van antropocentrisch, en onze manier van leven en consumeren heroverwegen. Grenzeloze consumptie lijkt zijn langste tijd gehad te hebben. “Corona dwingt ons de hele arbeidsmarkt opnieuw in de steigers te zetten... Corona is een instrument voor Green Deal – bovendien zijn er opeens investeringsmiljarden”

Corona zet aan tot nadenken over onze democratie. Die heeft een technocratisch karakter gekregen: experts bepalen het beleid. Door Corona zien we meer het belang van mensen in de zorg en het onderwijs. Ook onze kijk op de wereld en onszelf verandert. “We staan op een kruispunt... We kunnen streven naar een zo snel mogelijk herstel van de status quo. Of we kunnen de pandemie gebruiken voor een radicale herziening van onze manier van leven.” Doen we dat niet, zoals na de bankencrisis, en keren we terug naar oude gewoonten, dan verwacht hij op termijn een volgende pandemie, die mogelijk rampzaliger is.

Naast deze column staat de kop “Eropuit nu het nog kan... waar het afstand houden veelal niet werd nageleefd.” Dat is een hedonistische korte termijn manier van leven, waardoor het virus zich snel uit kan breiden.

 

Een uitnodiging tot reflectie

Deze crisis biedt een kans tot reflectie – dat is niet per se fijn. Volkskrant 30 maart. Interview met Maartje Schermer, hoogleraar van de filosofie van de geneeskunde EMC Rotterdam, Civis Mundi leerstoel.

Zij ziet ons als een klein onderdeel in een groot systeem. Wat we kunnen doen is bescheiden. Hierbij gaat eigen ontwikkeling samen met er voor anderen zijn. Bij overspannenheid helpen yoga en meditatie. De coronacrisis wijst ons op onze onderlinge afhankelijkheid en de betrekkelijke effecten van technologie die ons wel verder brengt, maar tegelijkertijd voor nieuwe problemen plaatst. “We moeten niet gaan denken dat we alles onder controle hebben.”

Corona heeft geen boodschap maar stelt een vraag. Column Daniela Hooghiemstra. Vkr. 31  maart

Het virus blijkt behalve een plaag voor sommigen een bron van hoop, iets kwaads dat kan worden omgebogen naar iets goeds. Het virus is dan “een momentum voor grote veranderingen”, op weg naar een ”toekomstbestendige samenleving”. Het geeft “een rigoreus ander perspectief op leven en werk.” We willen de wereld niet ”naar de corona” laten gaan. Ze vraagt zich af wat de veronderstelde omwenteling kan inhouden. Dat is moeilijk voorspelbaar. Er kunnen wel algemene principes en richtinggevende waarden worden aangegeven;  veranderingsbereidheid kan worden gemotiveerd.

Volgens haar is er altijd reden om je leven te veranderen, al dan niet ”radicaal”; ze ziet er weinig heil in ons te laten leiden door angst en existentiële onzekerheid. “Menselijk verstand, nieuwsgierigheid en vindingrijkheid zijn een betere gids dan angst. Zij hebben ons nooit ‘de waarheid’ gebracht, maar wel kennis, welvaart en gezondheid. Het virus zegt niet dat we ons leven rigoreus moeten veranderen, maar maakte duidelijk dat investeren in zorg, onderzoek, vaccins, en (test)materiaal noodzakelijk zijn en dat minder fysiek contact tussen mens en (wild) dier geboden is.”

Corona confronteert ons ook met een pijnlijke vraag. Het virus is vooral gevaarlijk voor ouderen. Maar jongeren, voor wie de gezondheidsrisico’s minder zijn, wordt onderwijs onthouden en mensen die werken verliezen hun inkomen en vaak ook hun baan, terwijl besmetting voor hen minder riskant is. De vraag is dan “wat de ene generatie overheeft voor de andere generatie.”

De wereld zonder ons. Column Tommy Wieringa. NRC 4 april

Hoe gaat de wereld van morgen eruit zien, wat gaat er veranderen? Gaan mensen hun leven beteren en zuiveren door introspectie en zelfverbetering? “Komt onze ziel ook gewassen tevoorschijn straks?” Er leeft bij vele mensen hoop en verlangen naar een betere wereld na de pandemie. Mede door de halflege snelwegen is er meer ”rust op aarde neergedaald”. We beperken ons tot het noodzakelijke. “Mensen lijken... aardiger geworden nu ze minder haast hebben en er echt iets op het spel staat.” Toch verwacht hij geen verandering van de menselijke natuur en van onze slechte gewoontes. “Maar er is een stil moment geweest, een bezinning die uitzicht gaf op een wereld zonder ons, waarin de geiten uit de heuvels kwamen om de heggen kaal te vreten.”

 

 

Ouderen lopen meer risico op isolatie

 

Sociaal-psychologische veranderingen

De beschaving is geen dun laagje vernis Volkskrant 28 maart.

Sociaal psycholoog Tom Postmes bestudeerde gedrag tijdens crises en maatschappelijke veranderingen. Hij verwijst naar Rutger Bregman: De meeste mensen deugen. Dat geldt in de meeste situaties, ook tijdens crises, en blijkt uit dagboekverslagen en ooggetuigenrapportages, ook al wordt er ook geplunderd als er honger is, armoede en sociale ongelijkheid. “In groepsverband, vooral in organisaties, kunnen mensen een stuk minder gezellig worden... zelfs een genocide organiseren.”

Hij denkt dat er een nieuwe samenleving wordt gevormd met nieuwe spelregels, waar we elkaar op kunnen aanspreken. Mede daardoor kan er een nieuwe wijze van leven en denken ontstaan. We hebben de neiging vanuit een negatief mensbeeld, ongewenst gedrag, zoals hamsteren, te veroordelen en dat te overdrijven. Maar de meeste mensen gedragen zich behoorlijk en zelfs voorbeeldig tijdens crises. We hebben gezien dat er volgens Sorokin en Camus, resp. in Man and Society in Calamity en De pest, persoonlijke en sociale verschillen zijn in de reacties op een crisis. Er zijn helden, heiligen en criminelen. De meeste mensen zitten er ergens tussenin. 

Wat doet de coronacrisis met de psyche van de mens en maatschappij? De Volkskrant 23 maart

Wat is het effect van de constante dreiging, ontwrichte dagen en abrupte onzekerheid op onze psyche en de samenleving als geheel? Op korte termijn is er angst, eenzaamheid en onzekerheid, maar ook “”ademruimte”, (”zalig, een lege agenda”). Dat gevoel is vaak van korte duur. Want er zijn ook ruzies, wrijving, irritatie, ongeduld, want iedereen moet het leven opnieuw uitvinden. Bij een transitie voelen mensen vaak meer stress, angst en existentiële eenzaamheid en ook een gevoel van verlies van controle en autonomie. Volgens Catrin Finkenauer, hoogleraar sociale wetenschap en jeugdstudies aan de Universiteit Utrecht kent ons handelen push- en pull-factoren. De pull zijn de dingen die moeten, en komt van buiten. Deze pull is voor een groot deel weggevallen. Het komt nu meer aan op push-factoren en intrinsieke motivatie voor de weerbaarheid. “Veel mensen reageren als bakens van liefde en begrip, bedenken initiatieven voor kwetsbaren.”

Volgens hoogleraar Paul van Lange is menselijk contact bijna net zo essentieel als water en voedsel. Vooral in tijden van stress, angst en onzekerheid. Dat valt nu voor een groot deel weg. In gezinnen wat minder misschien. Daar kan opeens tijd zijn voor een gesprek. Voor alleenstaande mensen is het verlies van contact minder gunstig en soms schrijnend. Evolutionair psycholoog Mark van Vught van de VU verwacht strakkere sociale normen, minder openheid en minder tolerantie voor wat afwijkt. Ook hij wijst op de grote acceptatie van beslissingen en ingrijpen van de overheid in onze manier van leven. We accepteren nu maatregelen die we associëren met dictaturen.

“Het gaat strakker worden, autoritairder... Er komt een herwaardering van de globalisering en de internationalisering waarbij we de neiging hebben ons verder af te sluiten voor anderen... Dat is ook logisch: mensen willen zichzelf beschermen,” aldus Bertus Jeronimus van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij wijst ook op “indirecte of secundaire stress” in tijden van rampen waarbij mensen niet direct betrokken zijn. Eerder genoemde Van Lange wijst op het mechanisme van parochial cooperation, het voorrang verlenen aan de eigen groep. “De mens als individu is van nature vrij goed, maar groepen onderling beduidend minder.” Filosoof Jan Sleutels verwacht dat we nationalistischer worden. Maatregelen zijn sterk gericht op de eigen bevolking. Daardoor komen landen meer op zichzelf te staan. Hij noemt dat een nieuwe vorm van “tribalisme.” Andere mensen worden ook een gevaar. Hij hoopt dat deze toestand waarin we elkaars vijand zijn, weer gaat verdwijnen.

Dit thema is door Albert Camus in De pest beschreven (zie nr 95) en door Sorokin in deel 1 van dit artikel. Als landen en lokale gemeenschappen sterker worden, kan dat ook een basis voor internationalisering en globalisering zijn. Het gaat om een balans van tegengesteld lijkende tendensen, die beide worden vermeld en beide noodzakelijk worden geacht. Een sterk organisme is gebaseerd op sterke cellen en organen. Een bos is groen als bomen groen zijn.

Diverse artikelen beschrijven de tegengesteld lijkende tendensen van nationalisme en internationalisme.

Fascinerend hoe snel de mens zich aanpast. Maarten Keulemans. Volkskrant 4 april

Sociale wetenschappers verbazen zich erover hoe snel mensen zich hebben aangepast aan bijv. het afstand houden en andere nieuwe omgangsregels, zoals elkaar begroeten, en andere maatregelen, zoals elkaar helpen door bij elkaar vandaan te blijven. De aanpassing ging snel, massaal en was drastisch, aldus eerder genoemde Postmes (RUGroningen). De groepsdruk en sociale controle is groot, gezien de risico’s. Mensen tonen een groot aanpassingsvermogen volgens antropoloog Lindegaard van het Studiecentrum voor Criminaliteit en Rechtshandhaving. De vraag is hoe lang het aangepaste gedrag gehandhaafd blijft.

 

Ook de koning deed een beroep op onze solidariteit

 

Nationale en internationale solidariteit

En nu is het onze beurt. Geert Mak, NRC 29 maart

Loopt het tijdperk van globalisering en neoliberalisme op zijn eind? Komt er een ‘paradigmawisseling’? De abrupte stilstand geeft een mondiale ordeverstoring. Is dat diepe stilte voor de aankomend globale recessie? Hij verwacht dat deze ramp de allerarmsten in Azië, Afrika en elders vooral zwaar zal treffen, waar men nauwelijks beschikt over medische voorzieningen. “Nederland komt volgens schattingen van het CBP op een achterstand van 3 tot 9 procent. Het Verenigd Koninkrijk op 15 tot 20 procent. Voor Spanje en Italië doemen gigantische schuldenproblemen op. Voor de VS wordt gerept van een productieverlies van 24 procent en tientallen miljoenen werklozen.

De natiestaat is het actiecentrum. Maar het probleem is internationaal bij uitstek. Dit vraagt een internationaal gecoördineerde aanpak. Beide krachten zijn binnen de EU momenteel sterk aanwezig: de praktische behoefte aan internationalisering en de emotionele neiging tot re-nationalisering. Wat het gaat worden is onzeker. Europa heeft doorbraken nodig. Deze komen bij grote collectieve ervaringen, zoals oorlogen en pandemieën. In zo’n situatie worden oude patronen doorbroken. Er komt ruimte voor iets nieuws. Het starre Europese regelsysteem toont opeens een ongekende flexibiliteit wat betreft fiscale grenzen en staatssteun voor bedrijven. De vraag is of dat genoeg is. “Wat nu nodig is, is een ondubbelzinnig signaal van vertrouwen en solidariteit binnen de EU,” schreef The Guardian. Pogingen tot economische stimulering op Europees niveau verlopen moeizaam. De rijke noordelijke landen, Nederland en Duitsland voorop, willen de tekorten van met name Italië niet compenseren. “Het is wat hen betreft, ieder land voor zich... Uiteindelijk is de prijs voor deze Nederlandse houding een Europese breuk. Willen we dat?... Dit is de finale test voor de EU, de saamhorigheid binnen de Europese gemeenschap.”

Op het persoonlijke en lokale vlak lijkt er echter wel meer solidariteit te groeien. Als deze nationaal en internationaal doorzet, kan deze trend grootschaliger worden.

Normaal blijven denken. Column Caroline de Gruyter NRC 29 maart

Zij citeert de Italiaanse filosoof Maurizio Ferraris: “In deze crisis draait het niet om geld (zoals de vorige keer), maar om het leven zelf. Het leven moet winnen van het virus.” De vraag is hoe? Door levenslust, goede wil en goede ideeën. Er komt nu ook veel vindingrijkheid naar boven, goede voornemens en empathie. Vanuit dit kleinschalige, praktische niveau rijzen diepere vragen als: hoe willen we leven? Hoe richten we de wereld beter in? Volgens Ferraris is dat nu juist belangrijk om daarover na te denken. Het virus wijst ons er ook op ”dat de aarde rond is”. Contact met elkaar is belangrijk, we hebben elkaar nodig.

Coronacrisis is stresstest voor het brede politieke midden. Anne Blanksma, Onderzoeksbureau Glocalities, en René Cuperus, Instituut Clingendael. NRC 31 maart.

Er is veel aandacht voor rampzalige economische gevolgen. De vraag welk type samenleving achter de coronacrisis tevoorschijn zal komen, is ook urgent. In de westerse samenleving is een waardenverschuiving gaande, die door de crisis wordt versterkt. Zal de onderlinge solidariteit toenemen? Volgens historicus Yuval Noah Harari zal ”de mensheid nu het pad van de mondiale solidariteit moeten opgaan.”  Luidt de coronacrisis een transitie in van de geglobaliseerde wereldeconomie? Het is nog te vroeg voor een antwoord. De coronacrisis treft vooral ook het Amerikaanse maatschappijmodel: “politieke polarisatie... een ziek gezondheidsstelsel en een enorm aantal kwetsbare burgers.” Wat betreft Azië, Afrika of Latijns-Amerika zijn de consequenties van de humanitaire ramp en de economische crisis niet te overzien.

Naast de economische terugslag tekent zich volgens sociaal-psychologisch onderzoek naar pandemieën ook een maatschappelijke trendverschuiving af, die meer collectivistische, meer autoritaire en meer naar binnen gerichte systemen gaat voortbrengen. Dit heeft te maken met de menselijk reflex tot zelfbescherming. Dat zei ook evolutionair psycholoog Mark van Vught [zie boven]. Op basis van internationaal survey-onderzoek naar waarden bij de bevolking, o.a. in China tijdens de coronacrisis, bevestigt onderzoeksbureau Glocalities de tendensen die sociaal-psychologisch onderzoek voorspelt. Dit zijn “toenemende intolerantie voor individualistisch gedrag, het belangrijker worden van collectivistische waarden en een toename van risicomijding... Alleen bij heftige schokervaringen treedt zo’n type waardenverschuiving op.” Verwacht wordt dat dit toepasbaar zal zijn op andere landen na de coronacrisis.

Deze waardenverschuivingen waren in westerse landen al langer zichtbaar vanaf de jaren ’60 tot ’90. Dat was een tijd van meer zelfbeschikking en grotere individuele vrijheden. Op economisch gebied hing dit samen met marktliberalisering, op cultureel gebeid met individualisering en zelfredzaamheid. In de 21^e eeuw is de nieuwe oriëntatie meer gericht op veiligheid, zekerheid en gemeenschapszin. Dit hangt samen met existentiële dreigingen, terrorisme (9/11), de bankencrisis, de vluchtelingencrisis en de klimaatcrisis. De coronacrisis zal de behoefte aan bescherming, bestaanszekerheden, en ‘belonging’ naar verwachting versterken. “Het hyperindividualisme en het marktfundamentalisme... krijgen terecht een definitieve knauw, terwijl big government een comeback beleeft. Maar pas op: zo’n machtige overheid kan in deze tijden verschillende gedaanten aannemen.”

Ook zij stellen de vraag of de EU verzwakt wordt door nationale deelbelangen. Of wordt de Europese samenwerking juist een antwoord op de kenterende globalisering? Ze noemen Corona een stresstest voor het brede politieke midden dat nog steeds de dienst uitmaakt in de meeste Europese landen. “Hoe kunnen zij tegemoetkomen aan de roep om meer veiligheid, gemeenschapszin en collectieve bescherming, zonder burgerlijke vrijheden op te offeren?”

Naast versterking van de staat wordt ook soms gewag gemaakt van versterking van democratie, burgerparticipatie en politieke vernieuwing, hoewel dit nog weinig concreet wordt uitgewerkt en de laatste maand van de agenda verdwenen lijkt. Er zijn nu andere prioriteiten.

Ieder land regelt zijn eigen steun. NRC 29 maart

“Veel maatregelen hebben een sterk nationale inslag.” Het lijkt op peuters in een zandbak. “Allemaal zandtaartjes bakken en allemaal vechten om hetzelfde schepje.” Het ziet er op het eerste gezicht gezellig uit maar blijkt als los zand aan elkaar te hangen, net als het overleg van de EU leiders. Het gecoördineerde overleg laat te wensen over. Dat is niet zonder risico’s, want daardoor zal naar verwachting de crisis langer duren. Er is wel overleg, maar moeizaam en zonder veel concrete maatregelen. De hulp aan de zwakste landen is een fractie van wat landen voor zichzelf uittrekken. Maar als het virus daar doorwoekert, zal dat ook een gevaar blijven voor de rijke landen, want het virus houdt zich niet aan grenzen. Er wordt gerept van een tekort aan solidariteit, terwijl dat meer dan ooit nodig blijkt, zowel binnen als buiten Europa. Covid-19 wordt ook een symptoom genoemd van een verbrokkelende wereld. Is dat zo?

De crisis legt inderdaad een gebrek aan werkelijke wereldwijde internationale solidariteit bloot. Maar op lokaal en nationaal niveau lijkt de solidariteit toe te nemen. Dat zou een basis kunnen zijn voor internationale solidariteit. Wat er gebeurt in de directe omgeving en in eigen land raakt ons het meest. Maar dat betekent niet dat men zich niet betrokken voelt bij wat er elders in de wereld gebeurt, blijkt uit andere berichten. Omdat de crisis alleen is op te lossen door samenwerking tegen een gemeenschappelijke vijand, worden we gedwongen hindernissen daarvoor het hoofd te bieden. Er is geen andere weg dan samenwerking. Gebrek daaraan zal vrij snel worden afgestraft. Het lijkt niet meer goed mogelijk te zijn om volgens het oude patroon van ieder voor zich en God voor ons allen de crisis te transformeren.

Heeft het coronavirus de nationale staat teruggebracht? Jan Zielonka. NRC 4 april

“Productie van up-to-dat antivirale of antibacteriële geneesmiddelen vereist wel een regionale en mondiale inzet.” Dat geldt in het algemeen voor de aanpak van de pandemie. Internationale samenwerking is onontbeerlijk. “De nationale staten krijgen hun glorie uit het verleden niet terug... Een goed werkende publieke sector vergt meer creatieve ideeën en institutinele herinrichting dan liberalen en [nationale] soevereinen op dit moment te bieden hebben.”

Grenzeloze bedreiging vraagt om bestrijding zonder grenzen. Ko Colijn. NRC 1 april

“Geopolitieke rivaliteit voert de boventoon bij de aanpak van de coronacrisis. Ieder-voor-zich is echter in niemands belang. Het wachten is op een ‘Brodie-moment’.” De Amerikaanse geleerde Bernard Brodie begreep als eerste dat er iets fundamenteels in de wereldpolitiek was veranderd na de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki: ”Van nu af aan gaat het er in de wereldpolitiek niet meer om hoe je een oorlog wint, maar hoe je hem vermijdt.” Er is echter weinig ruimte voor samenwerking en het ‘coronanationalisme’ is overal hoorbaar. “Zal geopolitieke rivaliteit het deze keer afleggen tegen een grenzeloze bedreiging?”

Er zijn nog veel meer artikelen over nationalisme en internationalisme:

Hoe rampen het volk verbinden. Column. Lotte Jensen, hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis Radboud Univ. 8 april

Zij bestudeert de verwerking van rampen in ons land en hoe deze bijdragen aan het saamhorigheidsgevoel. Dat ziet ze nu ook: mensen ondernemen van alles om elkaar te helpen. De koning blijkt vaak een (ver)bindende rol te vervullen. “Zal er na de ramp iets overblijven van het aangewakkerde saamhorigheidsgevoel?... Wij leggen graag verbanden, maar de ene tijd is de andere niet.” Zal het dit keer anders zijn, en de solidariteit niet wegebben als de crisis is bedwongen?

Nederland maakt vooral vijanden. NRC 30 maart. Over de weerstand tegen ‘coronabonds’ en voorwaarden voor Europese hulp. “De Nederlandse empathie is vooral groot als het om Nederlandse kiezers gaat... Het Nederlandse bedrijfsleven maakt zich grote zorgen... Nederland kreeg onmiddellijk de rekening gepresenteerd.” Geen Europese steun voor gedupeerde bollenkwekers.

In alle landen zie je het: eigen patiënt eerst. Strijd om medische voorzieningen. NRC 4 april.

China en VS botsen als nooit te voren. Marije Vlaskamp. Volkskrant 19 maart.

Deze koppen spreken voor zich.

Het is niet langer Noord tegen Zuid. Caroline de Gruyter. NRC  4 april

Over de moeizame samenwerking in Europa. “Over het belang van het leren van... empathie.” Samenwerking en solidariteit lijkt ondanks de tegenstellingen doorslaggevend te worden. Onderlinge afhankelijkheid van landen dwingt ons daartoe.

 

https://www.vrijebond.org/tag/solidariteit/

 

Economische veranderingen door de crisis

Vrijhandel voorbij. Essay wereldhandel. Menno Tamminga. NRC 14 maart.

“Opeens ligt het risico van lange aanvoerlijnen en internationale arbeidsdeling bloot... [en de] mondiale economische afhankelijkheden.”

Schud neoliberale veren af en herstel de verzorgingsstaat. Column Zihni Özdil. NRC 4 april.

Rutte zei: “’Zij die denken dat de wereld van voor corona precies zo terugkeert na corona, leven in een illusie. Dat biedt kansen om met elkaar na te denken hoe die wereld eruit ziet’... Het kabinet lijkt te begrijpen dat de wielen van de marktwerking... er afgereden zijn... In het nieuwe speelveld van eigen-land-eerst heeft het kleine Nederland haar Europese partners kei- en keihard nodig.”

Waarom moet de gemeenschap de markt eigenlijk redden? Willem Schinkel, hoogleraar Erasmus Universiteit. NRC 20 maart

Volgens Schinkel hebben we met zijn allen, in het bijzonder de mensen in de zorg en het onderwijs, moeten betalen om met overheidsfinanciën de banken te redden. Maar nu wordt er publiek geld gestort in bedrijven die massaal mensen ontslaan en voorop lopen in milieubelasting(KLM en Schiphol). Zzp’ers en mensen met een nul uren contract worden niet zo gul onthaald omdat “ze daarvoor zelf hebben gekozen.”

Onder kapitalistische condities is het mogelijk om met publiek geld een bedrijf te ‘redden’ dat duizenden mensen ontslaat. Zo doet het bedrijf een dubbel beroep op publieke middelen, omdat de ontslagen mensen uitkeringsafhankelijk worden. Hij wijst op mogelijke andere condities als werknemers eigenaar van hun productiemiddelen en van hun bedrijf zouden zijn. Dan zou overheidssteun direct naar de mensen gaan, in plaats van naar bedrijven en banken, zoals in de afgelopen jaren. “De gemeenschap zou dan niet als vangnet voor de markt fungeren, zoals nu, maar eigenaar en begunstigde zijn van alles wat geproduceerd wordt.”

 

https://twitter.com/erikotten

 

Niemand durft te gokken op een unicorn. Start ups. Wat gaat het coronavirus betekenen voor innovatie? Stijn Bronzwaer. NRC 28 maart.

Hij verwacht dat de crisis een schifting teweeg gaat brengen. “Dat hoeft niet alleen maar slecht te zijn. Het gaat duidelijk maken welke bedrijven noodzakelijk zijn. De schifting treft vooral bedrijven die geen waarde toevoegen, met producten die mensen ineens niet gaan gebruiken als het tegenzit. Bedrijven die financieel gezond zijn overleven eerder. Er openen zich ook nieuwe mogelijkheden. We ontdekken nu in hoog tempo een nieuwe manier van werken, van leven, van hygiëne, van boodschappen doen. Er gaan nu veel nieuwe ideeën ontstaan. De vraag is: welke ideeën zullen vruchtbaar zijn?... De economie is net een bos... Het coronavirus is een bosbrand... Als alles straks voorbij is, zal er een nieuw soort bos staan. Met nieuwe dieren en nieuwe planten.”

Een economie met onderliggend lijden. Column Sander Schimmelpenninck. Volkskrant 30 maart.

Tijdens de crisis komt het ware karakter van mensen, maar ook van bedrijven aan het licht. Het coronavirus test het altruïsme van mensen. Dat geldt ook voor ondernemers, die elkaar opzoeken om de schade eerlijk te verdelen en elkaar overeind te houden. Maar voor het oplossen van onze economische crisis wordt vooral gedacht in termen van meer schuld. De banken willen wel. Ze lenen voor 0 procent en financieren voor een rentepercentage van een procentje of negen. De staatschuld is voor rekening van de jongeren. We kunnen door deze crisis onze economie ook fundamenteel gaan heroverwegen, zodat niet de financiële elite, maar de consument en de overheid erop vooruit gaan. De vraag is echter hoe?

Verwaarloos de armen niet, zij winnen uiteindelijk altijd’. Interview Thomas Piketty. NRC 29 februari.

“De bezittende klasse vindt keer op keer nieuwe ideologieën uit om wat onrechtvaardig is te rechtvaardigen,” Thomas Piketty in zijn nieuwste boek Kapitaal en ideologie. Hij mist een goed alternatief voor het systeem dat ongelijkheid teweeg brengt. Hij stelt dat ongelijkheid geen natuurwet is, of vooral het gevolg van technologische of economische ontwikkelingen, maar voortkomt uit politieke keuzes en politieke ideologie.

De situatie is dat de rijkste 1 procent in veel landen de helft bezit van het vermogen. De onderste 50 procent vrijwel niets. Ideologieën rechtvaardigen die ongelijkheid. Afname van de ongelijkheid is mogelijk door ongelijkheid en bezit te reguleren. In de jaren vijftig tot tachtig van de vorige eeuw nam de ongelijkheid af. Crises maken dat het systeem verandert. De crisis van 1929 en de wereldoorlogen hebben grote politieke verschuivingen veroorzaakt.

Mensen moeten door een crisis andere oplossingen zoeken. Daarom zijn doordachte alternatieven belangrijk, zoals een ander economisch of een ander politiek systeem. Volgens sceptici is dat onmogelijk. Maar een crisis verandert dat. Crises lossen geen problemen op, maar openen mogelijkheden. Bijv. een andere vorm van sociale democratie zou kunnen bijdragen aan een alternatief. Van nationalisme verwacht hij geen oplossing. ‘Oplossingen’ uit die hoek zijn wel gemakkelijker uit te leggen aan het electoraat bij gebrek aan een alternatief. “Dat lijkt dan het enige alternatief voor economisch liberalisme... We moeten opnieuw gaan denken over het ideale economische systeem... We moeten leren van... wat er goed werkt aan het naoorlogse sociaal-democratische systeem... Het zal niet gebeuren in alle 27 EU-landen, maar in een kleine groep die een nieuw economisch systeem met meer sociale rechtvaardigheid nastreeft.”

Oplossingen van Piketty zijn o.m. hogere belastingen voor de vermogenden, een hoger onderwijsbudget, een door de overheid verstrekt starterskapitaal en een verandering van de bestuursstructuur, met de helft bezet door werknemers.

Hef extra vermogensbelasting om crisis te bezweren. René Koekkoek, historicus Univ. Utrecht. Volkskrant 7 april.

De coronacrisis benadrukt de sociaal-economische ongelijkheid. “De 26 rijkste mensen ter wereld hebben evenveel vermogen als de armste helft van de wereldbevolking, zo’n 3,7 miljard.” De minstbedeelden zullen het ergste lijden onder de crisis. Daarom stelt hij een ‘crisisvermogensbelasting’ voor: een extra hoge belasting op privévermogens boven de 15 miljoen euro. Dit raakt de rijkste 0,1 procent.

Economen en historici tonen aan dat te grote sociaal-economische ongelijkheid schadelijk is voor de economie en de samenleving als geheel. Vermogensaccumulatie aan de top levert de maatschappij weinig op. Economisch herstel moet weer van onderop komen van mensen die werken in allerlei lagere en middenberoepen. “Geld moet rollen, vermogen circuleren, maar dan wel onder alle lagen van de bevolking.” We zagen dat de westerse wereld meer economische groei kende, toen welvaart gelijker was verdeeld in de periode 1950-80.

Ongelimiteerde vermogensvermeerdering “zuigt het levenssap uit de economie en remt investeringen.” Dit nog afgezien van morele gronden tegen te veel ongelijkheid. De overheid dient burgers zoveel mogelijk gelijke kansen te geven. De meest vermogenden dienen daarom iets in te leveren om de meest gedupeerden een betere startpositie te geven. Want kinderen van werkloze ouders moeten ook een opleiding kunnen volgen. Daarom vraagt deze crisis om saamhorigheid en solidariteit. De rijkste 0,1 procent dient meer verantwoordelijkheid te dragen. Voor voorstanders van een meer egalitaire samenleving is dit het moment om naar voren te komen en een dringend beroep te doen op de meest vermogenden om extra bij te dragen aan crisisbestrijding èn aan een duurzame, meer rechtvaardige samenleving.

Sociaaldemocraten, de bal ligt op de stip. Column. Marcia Luyten. Volkskrant 18 maart.

Deze historische situatie vraagt om maatregelen om erger te voorkomen en moet, om herhaling te voorkomen, op langere termijn leiden tot systeemverandering. Na de bankencrisis in 2008 was er geen systeemverandering. De banken die onze economieën naar de rand van het ravijn hebben gevoerd, werden met publiek geld gered en al gauw was het business as usual. Het aantal miljardairs verdubbelde de afgelopen tien jaar en daarmee de kloof tussen private rijkdom en publieke armoede. Het beleid dat 1 procent te hulp schoot en de resterende 99 procent daarvoor liet betalen, is niet voor herhaling vatbaar. “We hebben een transformatie nodig van hoe we waarde toekennen, hoe we waarde creëren en hoe we opbrengsten van die waarde verdelen.”

Ze wijst op drie denkers die een basis bieden voor een andere ordening. De Britse econoom Ann Pettifor, Maria Mazzucato van The Value of Everything en Kate Raworth met haar ‘donut economie’. Het gaat deels om meer lokale productie en consumptie en een staat die het publieke belang vooropstelt. Vaak betreft dit ‘cruciale beroepen’ waarvan de rijksoverheid een overzicht publiceerde, nodig om de samenleving draaiende te houden. Dat zijn veelal beroepen die bij de vorige crisis de rekening grotendeels hebben betaald, vaak mensen uit de zorg en het onderwijs, van wie de salarissen nauwelijks gestegen zijn. Er zijn overigens nog wel meer denkers en alternatieven te noemen, die niet alleen de economie behartigen, maar de hele cultuur en samenleving. Iets voor een later artikel.

 

https://www.dewebcirkel.nl/blog/de-cooperatie-terug-van-nooit-weggeweest

 

Er is meer dan de keuze tussen vrije markt of dwang. Gabriël v d Brink, hoogleraar filosofie VU. Vkr 7 april.

We kunnen onze samenleving op meer coöperatieve wijze inrichten, dat was al duidelijk voor de crisis. Hij wijst op hoopvolle gebeurtenissen, onderlinge hulp, saamhorigheid en menselijke betrokkenheid, waardering voor de regering die zich in dienst stelt van het algemeen belang, tienduizenden professionals die ondanks de risico’s in de zorg doorwerken. Er blijkt veel solidariteit. De vraag is of deze blijvend zal zijn. “Brengt de coronacrisis maatschappelijke verandering teweeg of waait dat weer over?” Hij ziet vier wegen:

1. China en andere ZO Aziatische landen navolgen. Dan ligt de regie bij de nationale overheid. Zij kan de samenleving dwingende maatregelen opleggen, mede omdat burgers bereid zijn te gehoorzamen.
2. We blijven de vrijheid van alle burgers vooropstellen en wantrouwen overheidsbemoeienis. De vraag is of dat kan als de voorspellingen uitkomen.
3. Inzetten op herstel van de oude economie. Door de recessie heen en terug naar de voormalige gang van zaken. Dit vraagt ondersteuning en regulering door de overheid. Veel bedrijven zullen desondanks omvallen.
4. Het publieke leven meer op coöperatieve wijze ordenen. Ondernemingen steunen die hun publieke verantwoordelijkheid waarmaken. Inzetten op vrijwillig samenwerken door professionals en het eigen initiatief van de burgers bevorderen. Mogelijk een interessant alternatief voor het dilemma tussen liberalisme en socialisme, voor de keuze tussen een Chinese superstaat (gemeenschapszin door overheidsdwang) en een Amerikaanse supermarkt (zelfredzaamheid door marktwerking).

Opmerking: In China zien we gemeenschapszin en overheidsdwang samengaan. Er lijkt een wisselwerking te zijn, beide zijn oorzaak èn gevolg. China was vanouds meer collectivistisch ingesteld en heeft duizenden jaren een centralistische feodale staatsbureaucratie gekend met een keizer aan het hoofd. Deze opmerking is niet bedoeld als legitimatie voor staatsdwang, maar een nuancering. Het Westen was meer individualistisch ingesteld. De socioloog Sorokin verwachtte op termijn meer wederzijdse convergentie en samenwerking. Ook Norbert Elias (voor)zag meer internationale interdependentie en op termijn meer mondiale solidariteit. Het heeft even tijd nodig oude denkpatronen en handelswijzen te vervangen door nieuwe. De crisis dwingt ons daar nu toe voor eigen veiligheid, een basisbehoefte.

Van de Brink vervolgt: “In het echte leven handelen veel burgers niet als homo economicus maar als leden van een nationale gemeenschap. Ze zijn sociaal betrokken... en gaan over tot vrijwillige samenwerking, zoals de bloei van lokale coöperaties voor energie en zorg illustreert.” Hij ziet behalve argumenten voor de coöperatieve weg ook serieuze bezwaren tegen de weg die op normalisatie mikt en de huidige problematiek onderschat. Volgens hem is er een samenhang tussen de huidige pandemie en de liberale wereldorde. Verder geeft het dicht op elkaar leven vanmensen en dieren het risico op zoönose (infectie van dier op mens). Dat geldt niet alleen voor markten in het Chinese binnenland, maar ook voor onze eigen bio-industrie. Het proces van globalisering dat alle fysieke, sociale en morele grenzen ondermijnt, noemt hij ook desastreus. Daarom is het de hoogste tijd om in te zetten op een andere systematiek.

Het geldvirus. Column., Heleen Mees, econoom. Volkskrant 8 april.

Zij verwijst naar Lidewij Edelkoort, trendvoorspeller, die meent dat het consumentisme in quarantaine is gegaan. Ze voorziet een toekomst met minder reizen en minder producten uit China en meer dichtbij huis gemaakte producten. Voor dat laatste hebben we te weinig mankracht. Mensen in quarantaine zouden de consumptie niet missen. Er gebeurt nu noodgedwongen wat al moest gebeuren: minder vliegen, minder spullen, minder rommel, minder kopen, meer tijd voor elkaar. “De economie is er voor ons, niet andersom.”

We betalen de prijs voor ongebreidelde groei. Prinses Irene van Lippe Biesterfeld. Volkskrant 8 april.

Ongelimiteerde economische groei en ongerichte technologische ontwikkeling worden aangedreven door een financieel bestel dat zich heeft vervreemd van haar dienende rol. Financiële waarde staat haaks op de menselijke waardigheid, waar velen zich nu voor inzetten. Het inzetten op verdiencapaciteit leidt tot efficiënte organisatie van de uitputting van de aarde. Het verlies van biodiversiteit door grootschalige monoculturen en kappen van bossen leidt tot verlies van veerkracht van de natuur en daardoor ook van de mensen die onderdeel van de natuur zijn. Ecologische kwetsbaarheid leidt tot economische kwetsbaarheid, naast gezondheidsrisico’s door overspringende virussen.

We dienen ons nu af te vragen wat we van waarde vinden en wat vooruitgang inhoudt. Worden we gelukkig van nog meer spullen en vliegreizen? Of gaat het veeleer om relaties met medemensen en de natuur, die ons tot volwaardige mensen maken? We kunnen zelf richting geven aan onze samenleving. In een crisis kan een dieperliggend waardenpatroon naar boven komen met daarin nu ook hoop en mededogen. Maar ook is er een tendens tot terugkeer naar oude waardenpatronen na de crisis. De tijdgeest wijst op de noodzaak van een nieuw evenwicht en een waardevolle samenleving. “Waarom zouden we daar niet in meegaan?”

Misschien  toch niet zo’n gek idee. Joris Tieleman en Hester Piekartz. Volkskrant 11 april.

Oplossingen die eerder als radicaal werden afgedaan, lijken nu meer acceptabel voor problemen die al langer spelen.

1. Kwijtschelding van schulden. Deze zijn niet alleen een individuele misstap. Verkoop of afbetaling is een hele industrie. Bedrijven verdienen aan hoge rentes en boetes. Door een dergelijk systeem worden vele levens geruïneerd. Dat levert ook de samenleving hoge kosten op, bijv. qua gezondheid en sociale zorg.
2. Basisinkomen. Dit komt dichterbij dan ooit, nu overheden burgers inkomensgaranties geven. Meestal tijdelijk, maar Spanje wil het permanent. De Financial Times vindt het een serieuze optie. Ook in Nederland zou het kunnen werken, volgens econoom Mark Sanders van de Universiteit van Utrecht. Het kan ook in vorm van werk voor de gemeente.
3. De geldpers: ‘monetair financieren’ door geld te laten scheppen door centale banken en te lenen aan overheden zonder rente en afbetalingstermijn. Iets dergelijks gebeurt allang, maar met terugbetaling.
4. Vermogensbelasting voor de rijken. Een voorstel van Pikketty (zie boven) en Camilla Landais van de London School of Economics. In Duitsland had na de oorlog mede door progressieve belasting een snelle wederopbouw, het Wirtschaftswunder.
5. Vrije toegankelijkheid van farmaceutische kennis. Medicijnen vormen een hoge, snelgroeiende kostenpost in de zorg, mede door hoge winsten. Als medische kennis en medicijnen openbaar zijn en het vaak dure onderzoek niet meer commercieel maar publiek gefinancierd wordt, zijn medicijnen voor kostprijs beschikbaar. Daardoor zullen we ook minder overbodige schadelijke pillen gaan gebruiken, zoals levensgevaarlijke pijnstillers, die nu pervers worden gepromoot. De farmaceutisch lobby is echter nog oppermachtig en zeer kapitaalkrachtig.

  

https://www.movemens.nl/gezond-en-gelukkig-leven/

 

Veranderingen op het gebied van milieu, voeding en gezondheid

Twist. Dierenleed is erg genoeg. Corona is niet nodig om dat te bewijzen.Els Arts, Future Planet Studies, UvA en Dirk-Jan Verdonk World Animal Protection. NRC 29 maart.

Voor deze pandemie zijn oorzaken aan te wijzen. Er is een verband tussen de huidige crisis en onze omgang met dieren. DV: Zo’n driekwart van de infectieziekten zijn zoönosen, ziekten die tussen mens en dier overspringen. Een aantal ervan kunnen epidemieën en pandemieën te veroorzaken, zoals varkensgriep, SARS, Ebola, Q-koorts. De gezondheid van mensen en dieren bepaalt mede of die virussen en bacteriën overspringen.

EA: Ziektes worden ook overgebracht door vleesconsumptie, bij jacht en intensieve veehouderij. DV: De coronacrisis vloeit voort uit het Chinese beleid gericht op handel en consumptie van wilde dieren. Onze omgang met dieren kan zorgvuldiger en terughoudender. Die handel is nu verboden om herhaling te voorkomen. De omgang met dieren is de oorsprong van deze crisis en de sleutel om herhaling te voorkomen. We zullen ook naar de risico’s van de vleesproductie moeten kijken. Het risico op zoönosen kunnen we sterk verminderen.

China dupeert onze leefwereld tweemaal. Wouter v d Weijden, Centrum voor Landbouw en Milieu. Volkskrant 26 maart.

China is een kweekvijver van pathogene virussen, van Sars, en van Covid-19 en veel jaarlijkse griepepidemieën. Ze komen van lokale markten waar levende [vaak wilde] dieren worden verhandeld, een markt van maar liefst zo’n 73 miljard dollar. Daarmee schaadt China zijn eigen volksgezondheid en economie en ook die van de hele wereld. Daarnaast berokkent China de wereld enorme schade met de uitstoot van broeikasgassen. Die zijn de laatste jaren gestegen tot meer dan twee keer zo veel als die van de VS. Schade voor vele generaties. China heeft nu de consumptie van wilde dieren verboden. De handel is wijd verbreid en cultureel verankerd en kan ondergronds gewoon doorgaan. De markten van levende kippen en eenden blijven open en vormen een kweekvijver van veel griepvirussen.”

En wat als de coronacrisis ook een obesitascrisis blijkt te zijn? Column Bert Wagendorp. Volkskrant 29 mrt.

Peter van der Voort van het UMC in Groningen liet bij Jinek het woord ‘adipositas’ vallen, ‘zwaarlijvigheid’. Dat kwam voor bij bijna alle coronapatiënten op zijn ICc. Hij vermoedde een verband. Zijn collega Gommers zei dat 80 procent van de coronapatiënten aan de beademing te zwaar is. Dit roept diverse ethische en andere vragen op. “De filosoof Beate Roessler zei zaterdag in de Volkskrant: ‘Onze vrijheid wordt altijd door allerlei verplichtingen ingekaderd.’ Waarom, zou je je kunnen afvragen, dan niet de verplichting verantwoordelijkheid te nemen voor je eigen gezondheid?”

Wagendorp’s column roept nog meer vragen op, waarvan hij er maar een paar stelt. Zouden mensen niet hoeven te worden beademd als ze een gezond gewicht zouden hebben? In hoeverre kunnen ze daar zelf toe bijdragen? In hoeverre ontnemen ze mensen die ook een IC bed nodig hebben zo’n bed door eigen nalatigheid? In hoeverre zijn wij verantwoordelijk voor onze eigen gezondheid? Zadelen we anderen op met onze ongezonde leefwijze, als bijv. obesitas een gevolg is van eigen toedoen? Dat ligt echter lang niet altijd zo simpel. We weten niet welke schrijnende problematiek erachter ligt.

Obesitascrisis. Teun v d Keuken. Volkskrant 6 april.

“Deze crisis is waarschijnlijk ook een obesitascrisis.” Hij heeft er moeite mee het principe van eigen schuld in de zorg te gaan doorvoeren, bijv. ook bij sportblessures. Overgewicht, d w z een BMI van 25-30, komt volgens hem tegenwoordig voor bij ongeveer de helft van de volwassen bevolking en het aantal groeit gestaag. Obesitas is een ernstigere vorm daarvan en komt voor bij 15 procent. Overgewicht is niet bevorderlijk voor de gezondheid en gerelateerd aan bepaalde ziektes zoals diabetes, hat-en-vaatziekten, gewrichtsklachten, kanker en depressie. “Volgens hoogleraar diabetologie Hanno Pijl kan 60-80 procent van de chronische ziekten worden voorkomen door gezonder te leven.” Dat lukt kennelijk minstens de helft van de bevolking niet, aangenomen dat zwaarlijvigheid daarvan een gevolg zou zijn. Dat hoeft niet uitsluitend het geval te zijn. We kunnen er in de meeste gevallen iets aan doen. “Er wordt nu altijd en overal ongezond voedsel aangeprezen en aangeboden. We leven in een samenleving die ons dik maakt. Een obesogene samenleving, noemt hoogleraar voeding en gezondheid Jaap Seidell dat.” Doet de samenleving dat of doen we dat zelf onder invloed van de samenleving? Kunnen we die invloed weerstaan om de zorg niet nog meer te belasten en bij te dragen tot een meer gezonde samenleving? Is het nu geen tijd om ook onze leefwijze wat gezondheid betreft te herzien en te hervormen?

Overgewicht. Buikvet is slechts nieuws als je Covid-19 krijgt. Hester van Zanten. NRC 8 april.

“Overgewicht verstoort het immuunsysteem; dat kan slecht uitpakken bij een coronabesmetting. Maar harde cijfers zijn er niet.” Het valt Peter van der Voort, hoofd IC UMC Groningen op dat op één na alle 45 coronapatiënten overgewicht hebben. Dat rapporteren ook andere IC artsen, ook buiten Nederland, maar met lagere cijfers dan bij Van der Voort. Het verband en de verklaring ervoor wordt nog verder onderzocht.

Bewegen is net zo belangrijk als binnenblijven. Onno van Schayek, hoogleraar preventieve geneeskunde en Maartje Willeboordse, bewegingswetenschapper, Universiteit Maastricht. NRC 9 april

“Stilzitten is funest voor het afweersysteem dat we nu zo hard nodig hebben... Zolang er geen vaccin beschikbaar is, is onze afweer de enige remedie die we tegen dit virus hebben.” Onze afweer verbetert door bewegen, o.m. het aantal T-cellen. Ook de ademhalingsspieren, die bij coronabesmetting van levensbelang blijken, worden sterker. Een goede conditie komt bij besmetting het herstel ten goede. Bewegen is ook goed voor het gemoed. Zorgen worden minder. Vandaar het advies om te blijven bewegen op veilige afstand van elkaar. Ook om de IC capaciteit te ontlasten om door een goede conditie beter bestand te zijn tegen het virus.

Acht dagen in het grote niets op de ic. En dan wakker. Herstelde patiënt. Jos Pielage. Volkskrant 7 april.

Coronapatiënt Jos Pielage lag acht dagen in coma op de intensive care met hoge koorts en een dubbele longontsteking, en overleefde het. “Hij is vastberaden een gezonde levensstijl aan te houden – zijn geregelde sporten, voedzaam dieet, en redelijke gewicht hebben hem gered... Andere zorgen maken zich weer van hem meester: de staat van de wereld.” De massa’s mensen in India, Afrika en Latijns-Amerika.

 

Boerderijwinkel

 

De sla van de streekboer is hot, Lokale Groente. Peter Hotse Smit. Volkskrant 7 april.

“Mensen hebben meer tijd, kopen bewuster en mijden de supermarkten. Streekboeren zien hun omzetten daarom enorm stijgen.” Mensen kopen vaker rechtstreeks bij de boer en steunen lokale groentetelers, terwijl de export van land- en tuinbouwproducten terugvalt. Dit wordt gezien als iets positiefs. Ook biologische producten vinden gretig aftrek. Boeren gaan daarop vooruit. Dat is hard nodig nu de export wegvalt. Boeren en burgers treffen elkaar. Burgers zoeken de natuur op. Ook levering aan huis neemt toe. Er worden meer directe leveringssystemen opgezet buiten de grote supermarktketensom. Deze maken vaak meer winst dan de boeren. Maar blijven de consumenten trouw aan de streekboeren als de supermarkten straks geen besmettingshaarden meer zijn? Treedt ook hier een trendverschuiving op? Het is aan ons. Nederland is overigens als exportland van voedsel ruimschoots in staat tot de eigen voedselvoorziening als de import stopt.

Gids in gezondheid. NRC XTR commerciële bijlage. 4 april.

Leve de gezonde leefstijl! Een mooi toekomstbeeld voor de zorg: van ziekte bestrijden naar gezondheid bevorderen. Met ‘leefstijl als medicijn’ wordt een stap in die richting gezet. Het gaat om voeding, slaap, beweging, ontspanning, steun uit de sociale omgeving en zingeving. Veel mensen willen verandering van leefstijl in plaats van pillen en aan de slag met de oorzaak van het probleem in plaats van symptomen onderdrukken. Verder, milieuvriendelijker eten: duurzamer eten is beter voor het milieu en vaak ook gezonder. De rol van vet: over het verminderen van overtollig vet. Er wordt in andere bijdragen melding gemaakt dat mensen meer fietsen en lopen nu sportfaciliteiten dicht zijn. Ook yoga wordt aanbevolen.

 

Conclusies

De crisis biedt gelegenheid tot reflectie en bezinning omtrent wat voor ons van waarde is en wat we op grond van die waarden willen veranderen. Wat we willen veranderen is minder duidelijk, afgezien van de verandering waartoe we nu genoopt zijn. De crisis geeft in het algemeen meer plaatselijke en nationale solidariteit. Dat staat op gespannen voet met de internationale solidariteit die ook hard nodig is. Waarom zou lokale, regionale, nationale, Europese en mondiale solidariteit niet kunnen samengaan? Als de solidariteit op microniveau de basis is voor solidariteit op meso- en macroniveau, dan is daarvoor een basis. Waar het om gaat is een zeker evenwicht tussen middelpuntzoekende en middelpuntvliedende krachten. Landen, regio’s en deelstaten worden enerzijds op zichzelf geworpen, maar anderzijds is samenwerking vereist om de crisis het hoofd te bieden. Er wordt nog naarstig gezocht naar een balans tussen ogenschijnlijk tegenstijdige belangen ten opzichten van een gemeenschappelijke bedreiging.

Sociaal-psychologisch gezien is er sprake van collectieve stress, angst en isolatie. Maar ook van solidariteit en wederzijdse hulp. We zijn meer aangewezen op intrinsieke motivatie en op de nabije omgeving. Tegelijk is er veel sociale controle, strakkere regels en aanpassingsvermogen. Men accepteert de opgelegde maatregelen als noodzakelijk, en de ‘bevoogdende rol van de overheid’.

Economisch gezien krijgen het neoliberalisme en de marktwerking het nog meer te verduren. Andere waarden dan winst worden belangrijker. De zorg en de volksgezondheid zijn zoals lang als het duurt belangrijker dan de economie. De waardering voor medisch personeel is gestegen, ook voor het onderwijs en de dienstensector. Noodzakelijke beroepen en producten stijgen in aanzien en waardering. Dit zal naar verwachting ook consequenties hebben voor het overleven van bedrijven. Noodzakelijke producten gaan voor. Er wordt gewag gemaakt van coöperatie en samenwerking. De toenemende ongelijkheid en kapitaalconcentratie wordt ook bekritiseerd, en het feit dat de belastingbetalend burgers opdraaien voor het overeind houden van banken en bedrijven.

Onze omgang met dieren wordt herhaaldelijk genoemd als oorzaak van de uitbraak van het virus. De kwetsbaarheid van mensen met obesitas en een zwakke gezondheid voor het virus wordt ook geregeld genoemd. Ook krijgt een gezonde leefstijl aandacht. Wat we zelf kunnen doen om beter bestand te zijn tegen het virus.

In het algemeen acht men de tijd rijp voor verandering. Hoe deze meer concreet gestalte kunnen krijgen komt nog weinig uit de verf. Terug naar hoe het was voor de crisis lijkt geen haalbare en/of gewenste optie meer. Het wachten is nu op meer uitgewerkte, haalbare voorstellen of het aanpassen en uitwerken van eerdere visies en voorstellen. Een geregeld gestelde vraag is of de verandering zal doorzetten en in hoeverre de situatie van voor de crisis zich kan herstellen. Wat het gaat worden, hangt van ons allen af. Mensen blijken te beschikken over een groot aanpassingsvermogen. De bereidheid om te veranderen lijkt toegenomen, hoewel men ook weer verlangt naar vroeger, voor de crisis. Tegelijk wil men dit niet nog een keer, men wil er vanaf. De crisis lijkt te hebben geleid tot een herontdekking van de solidariteit door een gemeenschappelijk lot, dat we alleen samen het hoofd kunnen bieden. Er zijn nog enkele formidabele hobbels te nemen. Hoopvol zien we ernaar uit in hoeverre deze ontwikkelingen blijvend zullen zijn en doorzetten in ingrijpende veranderingen.