Brazilië: Covid-19, bestuurlijke chaos en ontbossing in het Amazonegebied

Civis Mundi Digitaal #97

door Jan de Boer

In het Amazonegebied is één ding zeker: de houthakkers kennen geen lockdown. In maart dit jaar is de ontbossing in het Braziliaanse deel van dit grote tropische oerwoud met bijna 30 procent toegenomen vergeleken met 2019. Volgens het satelliet-waarschuwingssysteem van het Braziliaanse nationaal instituut voor ruimteonderzoek is in maart 326 vierkante kilometer tropisch bos gekapt. Deze explosie van ontbossing verontrust experts en milieuverdedigers, want zij vindt plaats in het regenseizoen; normaliter is er dan sprake van een vertraging van ontbossing. Bovendien vindt zij plaats op het moment dat Covid-19 zich in Brazilië verspreidt. En dat is geen toeval. Sinds het begin van de pandemie heeft de milieupolitie (Ibama) haar patrouilles tot een strikt minimum moeten terugbrengen. Officieel om de agenten van het instituut, waarvan meer dan een derde 60 jaar of ouder is, te beschermen en besmetting van de inheemse bevolking te vermijden. Maar volgens NGO’s profiteert in werkelijkheid de extreem-rechtse regering van Bolsonaro van de chaos om de exploitatie van het tropische oerwoud nog wat meer te vergemakkelijken.

Adriana Ramos van de NGO Institut Socioambiantal: « Veel goudzoekers en illegale houtkappers zien deze epidemie als een gouden kans en pakken die met beide handen aan. De daling van middelen en het aantal controles door Ibama is overigens niet begonnen met de komst van het coronavirus. De politiek van deze regering heeft van het begin af aan de mensen aangemoedigd die illegaal de bossen vernielen. » Zij wijst mij met name op een in december 2019 zeer discreet door Jair Bolsonaro geratificeerde maatregel die de exploitatie van het oerwoud in Amazonië vergemakkelijkt. De door de milieu-organisaties zeer betwiste « MP 910 » moet, indien eenmaal geaccepteerd door het Congres, de voorwaarden voor het regulariseren van illegaal grondbezit verworven door de ontbossing op een enorme manier flexibiliseren. « De toename van de ontbossing in de laatste maanden is het directe gevolg van de verandering van wetgeving inzake het recht op grondbezit. »

Het is niet het enige negatieve signaal dat de regering-Bolsonaro heeft afgegeven met betrekking tot de bescherming van het oerwoud. Sinds half april heeft vice-president Hamilton Mourao een Nationale Raad van Amazonië geïnstalleerd die geacht wordt de zogenaamde inspanningen van de regering ter bescherming van het oerwoud te coördineren. Maar noch Ibama, noch de Funai (de nationale stichting van de Indianen), noch welke NGO of wetenschappelijke organisatie ook is hierbij betrokken. Integendeel, deze « Raad » telt niet minder dan 19 militairen. Op 14 april heeft de minister van milieu, Ricardo Salles, één van de belangrijkste figuren van Ibama, Olivaldi Azevedo, belast met de leiding van het zeer strategische departement van milieubescherming (Dipro), ontslagen. Zijn fout? Hij had een ploeg van de TV- zender Globo toestemming gegeven om een grote actie van Ibama gericht op het verjagen van « garimpeiros » (goudzoekers of zoekers van edelstenen) die illegaal werken in het beschermde gebied van de indianen in de deelstaat Para, te filmen…

Nu in mei het droge seizoen begint, zijn wetenschappers bang voor de grote terugkeer van branden door illegale ontbossing in Amazonië. De situatie is bijzonder kritiek in de aan de indianen voorbehouden gebieden waar de natuur beter is bewaard, maar waar de invasies van de « garimpeiros » en de « madeireirios » (houthakkers) in de laatste weken zijn verveelvoudigd. De in de steek gelaten indianenstammen zijn soms verplicht de wapens op te nemen om zich helemaal alleen tegen de nieuwe aanvallers te verdedigen. Zo hebben begin april de Indianen in het gebied Raposa Serra do Sol in de deelstaat Roraima een goudzoekerskamp ontmanteld.

« Er is geen enkele controle meer. In normale tijden hebben de binnendringers al lak aan de politie, maar nu met het coronavirus en het einde van de patrouilles, denken ze dat ze alles straffeloos kunnen doen, » laat Neidinha Surui mij weten. Zij is de directrice van de NGO Kanindé, die de rechten verdedigt van de autochtone bevolking in de deelstaat Rondônia in het Amazonegebied en in het bijzonder van die in het gebied « Uru-Eu-Wau-Wau », waar de laatste op zichzelf levende stammen een schuilplaats vinden. « Men heeft er de laatste weken 400 hectare oerwoud gekapt en veetelers hebben vanuit helikopters graszaad uitgestrooid op het ontboste gebied om weiland te creëren, zonder bang te hoeven zijn om betrapt te worden ».

In Amazonië, dat steeds meer verandert in een « Far West », heerst het geweld. Op 18 april werd in de regio Uru-Eu-Wau-Wau langs een weg het lijk van de jonge indiaan Ari gevonden, vermoord en overdekt met wonden. Hoewel met de dood bedreigd, bleef hij toch deel uitmaken van een groep die waakte over het gebied van de indianen. Het is niet de eerste die sinds het begin van de epidemie is vermoord, en hij zal niet de laatste zijn. Op 31 maart werd al Zezico Rodrigues vermoord, de chef van de stam Guajajara in de deelstaat Maranhao. Het aan zijn stam voorbehouden gebied Arariboia is door ontbossing ingesloten en één van de meest bedreigde gebieden van het land.

Intussen breidt Covid-19 zich In Brazilië razendsnel uit. En met de slechte medische infrastructuur, de gigantische armoede en een president die spreekt over « een griepje », worden ten minste 1 miljoen dodelijke slachtoffers verwacht, waarvoor nu massagraven worden gedolven. De sanitaire crisis wordt nog verergerd door de bestuurlijke chaos die na het ontslag ruim een week geleden van de minister van volksgezondheid, Luiz Henrique Mandetta (volgens Jair Bolsonaro te actief in de strijd tegen het coronavirus), en nu ook door het aftreden van de populaire minister van, Justitie Sergio Moro, is toegenomen. Sergio Moro, die de anti-corruptiepolitiek « schone handen » leidde, waarbij hij zelf overigens geen schone handen had en zich overgaf aan politieke willekeur, deed onderzoek naar frauduleuze handelingen van de familie Bolsonaro, hetgeen bij president Jair Bolsonaro uiteraard in het verkeerde keelgat schoot. De oppositie wil nu deze gegevens gebruiken om een afzettingsprocedure tegen de president af te dwingen. Maar of dat lukt? Wat wel zeker is, is dat de zeer ambitieuze Sergio Moro zich in 2022 kandidaat zal stellen voor het presidentschap. Ik voorzie ook het vertrek van de ultra-liberale minister van economie, Paulo Guedes, die in conflict is met de militaire vleugel van de regering, die voorstander is van meer staatsbemoeienis. In mijn opinie is de militaire elite de « winnaar » in deze bestuurlijke chaos, en dat kan een militaire staatsgreep naderbij brengen.

Geschreven op 28 april 2020