Leren sterven?

Civis Mundi Digitaal #97

door Jan de Boer

De macabere balans neemt nog iedere dag toe. Er zijn nu al officieel zo’n 200.000 dodelijke slachtoffers van Covid-19, over alle continenten verspreid, en daar komen ongetwijfeld nog miljoenen slachtoffers op het zuidelijk halfrond bij. Wij betreuren al de dood van goede kennissen, vrienden, ouders. De meeste mensen vrezen voor hun naasten en voor hun eigen leven. Op onze hele planeet blijkt plotseling de alomtegenwoordige dood rond te sluipen. Wij waren hem bijna vergeten door hem onzichtbaar te maken, hem in het duister en de stilte weg te zetten. Natuurlijk wisten wij dat alle mensen sterfelijk zijn, maar dat was niet meer dan een vage waarheid en een niet obsederende en ontastbare werkelijkheid. Nu krijgt de dood een ander aangezicht, en haar macht doet ons verstomd staan.

We zoeken een redmiddel en houvast. Wij zouden de neiging kunnen krijgen om ons aan deze beroemde zin vast te klampen, de formule « filosoferen is leren sterven ». Plato wijst deze formule aan Socrates toe, Montaigne neemt hem als titel voor een hoofdstuk van zijn « Essais » (boek 1, hoofdstuk 20), en Schopenhauer pakt hem in de negentiende eeuw weer op. Moet men daarin een beproefde methode vinden om de dood te verdragen? Moeten we aan Epicurus vragen ons nog eens uit te leggen, om rationeel onze angst te laten verdwijnen, waarom « de dood niets voor ons te betekenen heeft », zoals hij dat in zijn « brief aan Menoeceus », de zoon van Kreon zegt? Moeten we de stoïcijnen Marcus Aurelius of Seneca volgen met oefeningen in zielsvastberadendheid om onszelf op die manier te overtuigen het feestmaal zonder spijt te verlaten?

Ik denk niet dat dat alles zin heeft of in de tijd past waarin wij leven. Overigens is « leren sterven » letterlijk genomen een absurd project. Leren is tastend en zoekend te werk gaan en steeds opnieuw beginnen. Of het nu een instrument, een sport of een taal betreft, elk leerproces impliceert herhaling. Met de dood, uniek en niet te oefenen, heeft elk programma in die richting geen enkele zin.

Bij Plato heeft de formule een andere betekenis. In « Phedon » ligt Socrates op sterven na het drinken van het gif van dollekervel, maar onderhoudt hij zich nog met zijn leerlingen. Hij legt hun uit dat « zij die filosoferen werkelijk de dood verlangen » en er ook werk van maken. Dat is geen suïcide in de hedendaagse betekenis en ook niet een troostrede voor zijn diepbedroefde vrienden. Zich ontdoen van zijn lichaam met zijn vergissingen en illusies, de niet ophoudende veranderingen waarin men verdwaalt, dat betekent « sterven ». Het verlangen van de filosoof is volgens Plato het zich richten op deze eeuwige waarheden die alleen de geest kan aanschouwen.

Vandaag de dag lijkt dat voor ons, mijns inziens, ook geen adequate oplossing. Enkele zeldzame Plato-aanhangers houden het nog vol om te dromen van het onveranderlijke. Maar sinds lange tijd zijn er flinke hoeveelheden tegengif en vaccins op het toneel verschenen. Spinoza herinnert eraan dat het denken de « wijsgerige beschouwing van het leven en niet van de dood » is, en Nietzsche heeft gedetailleerd aangetoond hoe gevaarlijk, ziekelijk en dodelijk de blinde cultus van de waarheid is, zowel in de filosofie als in de wetenschap. « Mélétô », het Griekse werkwoord dat men in de formule « filosoferen is leren sterven » vertaalt met « leren », betekent niet alleen « oefenen », maar ook « zich bezighouden met » en « wennen aan ». Nog eens goed nadenken over de dood, zonder fascinatie, zonder hoogdravendheid, zonder ontwijking, zonder onverschilligheid, na de gigantische ontkenning van de dood die onze tijd kenmerkt, is waartoe de zich voltrekkende tragedie veroorzaakt door Covid-19 ons aanspoort. Het ons kleden in de toga’s van de Grieken en de Romeinen zal ons teleurstellen, net als het opnieuw spelen met de schedel in de hand van het strenge « memento mori » van de klassieke christenen. Het is voldoende om weer te ontdekken dat de dood, in de versie 2020, bestaat, en ons allemaal verwacht. Wij moeten vechten om de dood terug te dringen in de hoop dat wij daarin slagen, waarbij wij tegelijkertijd weten dat de mislukking onvermijdelijk is. Dat heet « leren leven ».

Geschreven op 21 april 2020