Wetenschap ten dienste van de mensheid

Civis Mundi Digitaal #101

door Piet Ransijn

Rafael, De school van Athene, Plato en Aristoteles

 

Wetenschap ten dienste van de mensheid

Piet Ransijn

In onze tijd is de wetenschap verzelfstandigd tot een semi-autonome institutie gericht op kennis, inzicht en waarheidsvinding, die overal voor gebruikt kan worden. Semi-autonoom, omdat wetenschap afhankelijk is van de financiering door de overheid en de industrie en van de recrutering uit het onderwijs. Het  oppassen geblazen dat zij niet de dienstmaagd wordt  van de industrie en de overheid, zoals zij in de Middeleeuwen de dienstmaagd was van Kerk en godsdienst.

Bij de oude Grieken, Indiërs en Babyloniërs en mogelijk ook in China was wetenschap nog verbonden met filosofie, religie en wereldbeschouwing. Bij Plato komt het Ware, het Goede en het Schone op hetzelfde neer. Dit zijn drie kwaliteiten van het Hoogste Goede, dat tegelijk waar, goed en mooi is. Bij Werner Heisenberg en andere grondleggers van de kwantumfysica, zoals Niels Bohr en Wolfgang Pauli hadden een filosofische instelling en opleiding. Bij hen en ook bij Einstein en anderen komt de schoonheid, harmonie en symmetrie van wetenschappelijke theorieën tot uiting. Ook bij hen was de wetenschap nog verbonden met filosofie en religie in de zin van een een opvatting of houding ten aanzien van het ‘kosmische’ geheel. Zie bijv. Heisenberg, Het deel en het geheel; Physics and Beyond en de Ideas and Opinions van Albert Einstein.

 

 

Wetenschap werd (bij hen en anderen) ook noodgedwongen verbonden met het geweten. In het bijzonder als zij werden gedwongen te werken aan de ontwikkeling van een kernbom. Hier komt de morele opdracht van de wetenschap aan de orde om haar inzichten en waarheden in te zetten voor het algemeen belang van de mensheid en/of het algemene (deel)belang van een land.

Ook Habermas legt een verband tussen wetenschap en het nastreven van het goede en ware. “In de traditie van de grote filosofie had de verhouding tussen theorie en praktijk steeds betrekking op het goede en juiste, op het ‘ware’ leven en samenleven van zowel individuen als staatsburgers” (Een keuze uit het werk van Jürgen Habermas, p 117).

Volgens het socratische principe dat deugd berust op weten en overeenkomt met inzicht en bewustwording, dient wetenschap zich in te zetten voor het goede en niet voor het slechte. Evenals een arts, die zich volgens de Eed van Hippocrates inzet voor de gezondheid en het welzijn, geldt dit zonder eed ook voor de wetenschapper. Een vergelijkbare belofte zou overigens niet overbodig zijn in deze tijd waarin wetenschappers de gekste dingen in elkaar kunnen zetten, die niet altijd aantoonbaar ten goede komen aan ons welzijn. In religieuze termen heeft een wetenschapper als man of vrouw van kennis de ‘heilige plicht’ zich in te zetten voor het goede, voor de mensheid, zoals ‘de ware arts’ in De pest van Camus, die indirect is geïnspireerd door Albert Schweitzer.

In onze tijd moeten we nog maar afwachten of de dingen die wetenschappers in elkaar knutselen de mensen en de mensheid dienen. Wetenschap werd en wordt nog steeds ingezet voor de oorlogsindustrie en is erin geslaagd een atoombom te maken, die de mensheid kan vernietigen. Daarmee is een kritieke grens overschreden. Er zijn veel omstreden zaken waarmee wetenschap zich bezighoudt: dierproeven, genetische manipulatie, pesticiden en ander gif, bacteriologische en chemische wapens; gifgassen zijn verboden, maar er is wel meer verboden waar wetenschappers zich mee bezig houden.

 

https://www.peterjoosten.net/toekomst-mens/

Een waarschuwende vinger

 

Hoewel het volgens deskundigen onwaarschijnlijk is dat wetenschappers de hand hebben gehad in het ontstaan van Covid-19, is het niet volkomen uitgesloten. Praktisch en theoretisch is het mogelijk nieuwe, gevaarlijke virussen in elkaar te zetten. Al lijkt het niet waarschijnlijk, het isn niet uitgesloten dan grote mogendeheden deze al achter de hand hebben. Zijn we overgeleverd aan de veronderstelde integriteit van wetenschappers, die in dienst zijn van overheden, welke autoritair door malafide politici kunnen worden geleid? Wat te denken van de Noord-Koreaanse atoomfysici in dienst van Kim-Jong-Il? Zo was Heisenberg ooit in dienst van de Nazi’s om te werken aan een atoombom.

Gezien de belangen van de mensheid die op het spel staan, lijkt het hoog tijd dat wetenschap meer met waarden wordt verbonden bij de toepassing van wetenschappelijke kennis en inbedding ervan in de samenleving. Dat geldt echter niet voor de wetenschappelijke methode, die zoveel mogelijk objectief en ‘waardevrij’ dient te zijn om niet beïnvloed te worden door waardeoordelen. De wetenschap dient zijn ‘missie voor de mensheid’ meer bewust te behartigen en bij te dragen tot inzicht en bewustwording, zoals als in oude tijden. Als wetenschappers als veredelde knutselaars de belangen dienen van de farmaceutische industrie en gentechbedrijven, zou enig kritisch toezicht op zijn plaats zijn om te voorkomen dat we met monsterlijke creaties worden opgezadeld en gedrogeerd worden met nog meer psychofarmaca.

Maatgevende algemene waarden en principes kunnen eerbied voor het leven (Albert Schweitzer) zijn en de Gulden Regel van Confucius en anderen: ‘wat gij niet wil dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’. Wetenschappers behoren geen schade toe te brengen aan het leven. De wetenschappelijk waarheid dient het Goede en het Schone te ondersteunen en te onthullen. Het weten dient ten dienste te staan van de deugd en het goede, zoals bij Socrates.

Wat is het goede? Dat kan onderwerp van interdisciplinare wetenschappelijke en ethische studie zijn. Dan houdt de wetenschap zich met iets wezenlijks bezig. In India diende kennis en inzicht (gyana) voor de bevrijding en de verlichting (moksha, samadhi). Dat was bij Spinoza, Kant en andere verlichtingsdenkers ook het geval, zij het dat verlichting vaak meer in rationele termen werd opgevat. Wetenschap diende de verlichting, ‘Der Ausgang aus der Selbstverschuldigten Unmundigkeit’ (Kant).

Ook in de moderne tijd werd wetenschap bij velen weer verbonden met geestelijke verlichting, zelfverwerkelijking en bevrijding. Bijv. bij Teilhard de Chardin, C.G. Jung, P.A. Sorokin, Erwin Lazslo, Maharishi Mahesh Yogi, Swami Ranganathananda (in Science and Religion), in de humanistische psychologie van Fromm en Maslow (The Psychology of Science), bij godsdienstwetenschappers als Rudolf Otto en Mircea Eliade.

Bij de coronacrisis werd de wetenschap ingezet voor ‘de redding van de mensheid’ en verbonden met de menselijke missie om zich in te zetten voor het goede, ‘wel te doen’ en bij te dragen tot menselijk geluk en vermindering van leed (‘Bene agere et laetari’, Spinoza: ‘wel te doen en gelukkig te zijn’). Wat het goede inhoudt in de praktijk van het samenleven, is onderwerp van studie, onderzoek en discussie. Dat behoort het ook te zijn, met zoveel mogelijk betrokkenen, want het is een zaak die ons allen aangaat. De publieke en maatschappelijke betrokkenheid bij de wetenschap, die door de coronacrisis werd gestimuleerd, is daarom een goede zaak.

 

Relevante literatuur

Peter Berger, The Sacred Canopy / Het hemels baldakijn: bijdrage tot een theoretische godsdienstsociologie

Fritjof Capra, The Turning Point: Science and Society and the Rising Culture

Auguste Comte and Positivism: The Essential Writings, Gertrud Lenzer ed.

Albert Einstein, Ideas and Opinions

H Groot, Verborgen wijsheid uit de Oepanishaden; Plato en zijn betekenis voor onze tijd

J. Goudsblom, Nihilisme en cultuur

Jürgen Habermas, Erkenntnis und Interesse; Geloven en weten en andere essays; Een keuze uit het werk van Jürgen Habermas, met name ‘Kennis en belang’

Werner Heisenberg, Het deel en het geheel; Physics and Beyond

Maharishi Mahesh Yogi, The Science of Being and Art of Living

A. Maslow, The Psychology of Science

L. Motz en J.H. Weaver, Geschiedenis van de natuurkunde

Friedrich Nietzsche, Fröhliche Wissenschaft

Rudolf Otto, Das Heilige

Plato, Collected Dialogues

Swami Ranganathananda, Science and Religion; Eternal Values for a Changing Society

Ravi Ravindra, Wetenschap en eeuwige wijsheid in een veranderende wereld

Max Scheler, Die Wissensformen und die Gesellschaft

P.A. Soronin, Social and Cultural Dynamics: A Study of Change in in Major Systems of Art, Truth, Ethics, Law and Social Relationships; Ways and Power of Love: Forms amd Techniques of Moral Transformation

S. Strasser, Fenomenologie en empirische menskunde

P. Teilhard de Chardin, Het verschijnsel mens

TKN Unnithan, Human Values and Social Change; Human Values Through Education

Max Weber, Wetenschap als beroep en roeping

 

Niels Bongers https://www.dub.uu.nl/nl/cartoon/2008/04/17/onafhankelijkheid-wetenschap.html

 

Autonome wetenschap                 2020 08 28

Onafhankelijke wetenschap

is tegenwoordig ver te zoeken

Misschien in oude boeken

Onderzoekers zitten krap

 

In nieuwe onderzoeken

schrijft de ene hand

en vangt de andere hand

het nodige verstrekte geld

 

dat voor het onderzoek

begint wordt neergeteld

Financiering van de wetenschap

is namelijk een dure grap

 

Onpartijdigheid is veelal zoek

en vereist geregeld moed

zich niet te conformeren

aan wat anderen beweren

 

De nek te ver uitsteken

kan een reputatie breken

Een loopbaan lijkt voorbij

Zo gaat dat in het leven

 

Wetenschappers zijn niet vrij

want onze maatschappij

is nog steeds corrupt

Dat eindigt niet abrupt

 

De waarde van ons weten

wordt steeds in geld gemeten

Men geeft terdege rekenschap

van baten van de wetenschap

 

De kenniseconomie

beknelt de autonomie

Alleen in zelfbewustzijn

kunnen mensen vrij zijn

 

Inzicht in ons eigen licht

zijn wij onszelf verplicht

Want zonder het bewustzijn

zou geen weten mogelijk zijn

 

Geld is minder nodig

dan het zelfbewustzijn

Maar het is niet overbodig

om goed opgeleid te zijn