Corona: een niet-eindigende maalstroom van berichten
Deel 2: Chaos of regie?

Civis Mundi Digitaal #104

door Maarten Rutgers

In deel 1 kwam een overzicht langs van allerlei aspecten van de huidige crisis. Hoe wordt ermee omgegaan; wie doet wat en wat weten we nu eigenlijk? In dit deel ga ik in op enkele ‘brandende’ punten, zoals onduidelijke registraties, regievoering, communicatie, vaccinatie.

Registraties

Je zou verwachten dat we voldoende tijd hebben gehad om ervoor te zorgen dat in veel landen, zeker in de Westerse wereld, de definities die de registratie-organisaties van deze crisis gebruiken om data te verzamelen overeenkomen. Dit is nog steeds niet het geval, waardoor de onderlinge vergelijkbaarheid tussen landen nauwelijks mogelijk is. Een voorbeeld: wordt iemand die overlijdt en symptomen vertoonde die bij Covid-19 passen, maar niet getest werd, als Covid-19 sterfgeval geregistreerd? En wanneer een patiënt sterft die naast vele andere zaken ook nog positief getest is op het virus, is dit dan een Covid-19 sterfgeval? Anders gezegd was de doodsoorzaak wel Covid-19? Dit zou cynisch gezegd ertoe kunnen leiden dat een sterfgeval ten gevolge van ongeval, waarbij om welke reden dan ook getest werd met positief resultaat, als Covid-19-gerelateerd in de databank wordt opgenomen. Of telt het alleen maar als er ook klinisch sprake is van Covid-19?

Er zijn dus drie categoriën!

1. zeker overleden aan de ziekte Covid-19,

2. overleden met symptomen lijkend op Covid-19, maar niet positief getest,

3. overleden en positief getest, maar onduidelijk of Covid-19 de oorzaak was.

Gelet op deze onduidelijkheid wordt er bij voorkeur alleen maar naar oversterfte in het algemeen gekeken. Maar ook hier is discussie mogelijk[1].

Ook over de directe sterfte aan Covid-19 doen verhalen de ronde. Covid-19 zou niet veel dodelijker zijn dan een ‘normale’ griep, wat dat ook moge zijn. Andere gegevens wijzen op een veel hogere sterfte. Op welk artikel beroept iemand zich? Kijk naar de WHO. Hier verscheen een artikel[2] van John Ioannidis, bekend hoogleraar epidemiologie aan Stanford University, die al aan het begin van de pandemie zeer kritisch was over de data en de eruit getrokken conclusies. Nu komt hij tot een laag sterftecijfer, dat van kritisch commentaar werd voorzien in het artikel[3] van Maarten Keulemans in de Volkskrant en ook door anderen, zoals Ross Clark in The Spectator[4]. Waar iedereen het over eens is dat naarmate de leeftijd stijgt de kans om te overlijden aan Covid-19 toeneemt. De grootste sterfte wordt gevonden bij 80-plussers.

Zo richten overheidsinstanties de blik bij voortduring op hun eigen data, waarbij de definities niet altijd duidelijk zijn. Bovenaan staan Covid-morbiditeit en Covid-letaliteit, anders gezegd hoeveel mensen krijgen of hebben Covid-19 en welke langer durende effecten ondergaan ze en hoeveel mensen overlijden eraan.

Mike Hulme, hoogleraar sociale geografie aan de universiteit van Cambridge, vraagt zich in zijn blog[5] af waarom we ons alleen maar richten op deze gegevens – mortaliteit en “long-Covid” (morbiditeit) - en alle andere bijkomende, vooral indirecte Covid-problemen lijken te negeren. Indirect, omdat het gaat om uitgestelde diagnostiek en behandelingen, om problemen met de geestelijke gezondheid, om toename van zelfmoord, om huiselijke problemen, huiselijk geweld, om onderwijsachterstand, om werkloosheid, om de erosie van rechten.

Hij pleit ervoor deze “Collateral Covid” gegevens minstens evenveel aandacht te geven in de overwegingen rond maatregelen en de totale last die Covid-19 met zich meebrengt. De drie aspecten moeten volgens hem zorgvuldig in onderlinge samenhang worden gewogen. Hij sluit zijn blog met: “Deze weging is een politieke en ethische keuze, waarover redelijke mensen het oneens kunnen – en moeten – zijn. Het is niet de uitkomst van enige wetenschappelijke berekening of model.” En zo zou het beleid ook moeten worden vorm gegeven, rekening houdend met al deze aspecten.

https://techcrunch.com/2020/04/19/how-to-make-sense-of-the-coronavirus-chaos/

Waar is de griep gebleven?

Een onderwerp dat geheel en al verdwenen lijkt is dat in het koudere jaargetijde er altijd een toename is van infecties aan de luchtwegen, waarbij ook coronavirussen een rol spelen. Het lijkt moeilijk te zijn aan te geven waaraan een patiënt lijdt wanneer de test keer op keer negatief is. Bepalen dan de klachten en symptomen of je COVID-19 hebt? Mag je of moet je dan weer werken? Is het je ziek voelen en soms ook objectiveerbare verschijnselen ervan hebben voldoende of moeten er bijpassende testresultaten zijn.

De individuele burger die al geconfronteerd wordt met veelal onduidelijke medische adviezen – adviezen die onder gelijke omstandigheden dan ook nog regionaal niet gelijkluidend zijn – wordt hierdoor nog ongeruster, zelfs als je zelf arts bent[6].

Welk aandeel in de gegevens hebben deze andere aandoeningen nu? Het ontbreken ervan kan worden en wordt door een kritische website[7] aangegrepen om tot andere conclusies te komen dan de officiële instanties. Wat moeten we hiermee? Hebben ze gelijk of niet?

Deze kritische website wordt vanzelfsprekend aangevallen. Niet alleen zonder , maar vooral ook met argumenten. Het is bijzonder lastig om zonder over de data en de benodigde kennis te beschikken een beeld te krijgen of de ‘waarheid’ in het midden ligt of toch ergens anders.

En toch, Nick Triggle[8], gezondheidszorg journalist van de BBC, schrijft dat “stijgende opnames voor luchtweginfecties en, droevig maar waar, eveneens een stijging van sterfgevallen, is, wat je zou verwachten in deze tijd van het jaar, nu we de herfst en de winter ingaan.” Waarom dan nu paniek?

Wie voert er eigenlijk de regie?

Het heeft er veel van dat nog steeds overal gehandeld wordt met slechts de blik op overmorgen, zo te zeggen. Het is niet na te volgen dat landen of regio’s totaal verschillende maatregelen afkondigen met een beroep op dezelfde wetenschappelijke ‘feiten’. Het gaat dan om de volgende vier gegevens die in deze landen vrijwel gelijk zijn:

1. het percentage van geteste personen die met een PCR-test als positief geduid worden, dat wil zeggen dat er in de neusuitstrijk aanwijzing is voor RNA-materiaal van coronavirussen
2. het aantal positief geteste personen per 100.000 inwoners
3. het aantal ziekenhuisopnames voor COVID-19 in verhouding tot de capaciteit
4. het aantal patiënten met COVID-19 op de IC’s in verhouding tot de capaciteit

Zelfs met een veel hoger percentage onder 1 of aantal onder 2 dan in andere landen worden gelijkluidende of minder strenge maatregelen genomen.

Hierbij worden soms na relatief korte tijd weer nieuwe maatregelen genomen. Ook het omgekeerde komt voor; maatregelen worden opgeheven in een situatie waarin in een ander land juist wordt opgeschaald. Kortom, er is een lappendeken aan maatregelen, soms zelfs in een en hetzelfde land. Het is niet verbazingwekkend dat de ‘gewone’ burger het niet meer kan volgen, niet meer weet waar hij aan toe is.

Bovenstaande roept de vraag op wie er nog regie voert. Triggle citeert professor Carl Heneghan, directeur van het Engelse ‘Centre for Evidence Based Medicine’ in Oxford,: “Het is volslagen chaos nu.” Maatregelen buitelen over elkaar heen. Het is niet meer uit te leggen. Waarom “accepteren we niet dat het virus een blijvertje is en proberen we de risico’s zo klein mogelijk te maken en in balans met de gevolgen van de genomen maatregelen.” Robert Dingwall, emeritus-hoogleraar sociologie en adviseur van de Engelse overheid[9], zegt dat we te veel geobsedeerd zijn met de sterfgevallen. Hij meent dat politici “niet dapper genoeg zijn”, om eerlijk te zijn naar de bevolking toe, volgens Triggle. Inderdaad, het virus gaat niet weg, het blijft.

Rudi Westendorp, hoogleraar ouderengeneeskunde te Kopenhagen, ergert zich aan de manier waarop we in Nederland omgaan met de crisis. In het interview[10] in de NRC is hij er luid en duidelijk over. Weten we eigenlijk wel waar we mee bezig zijn. “Kijk naar de griepgolf in de winter van 2017/2018. Daar zijn in Nederland in drie maanden bijna tienduizend mensen aan doodgegaan, ongeveer net zoveel als sinds februari aan Covid, en de leeftijdsverdeling was hetzelfde. Niemand die zich daar toen druk over maakte. Nu lijkt het alsof we een grote ramp hebben doorgemaakt en een nog grotere hebben afgewend. Daar klopt iets niet.” We roepen nu: “Iedere dode is er een te veel.” Maar hoe zit het dan met de doden ten gevolge van andere aandoeningen? Die zijn er in veel grotere getale dan bij Covid-19. We wegen eveneens alle gevolgen van de ‘lockdowns’ niet goed tegen elkaar af.

Westendorp: “We moeten echt ophouden met dat hameren.” Wat we doen is paniek. Het is zeker niet zo dat je Covid moet bagatelliseren. “Het is een virus, het is besmettelijk, je kunt eraan doodgaan, je moet het indammen, er zijn hoge kosten.” 

Paniek

Ook in een recente Editorialⁱ wordt erop gewezen dat paniek de leidraad is bij de aanpak van de pandemie. De moderne geneeskunde, gebaseerd op EBM – Evidence Based Medicine - kan niet omgaan met een niet of nauwelijks bekend virus. Er ontstaat “paniek, omdat er geen meta-analyses en geen algoritmes zijn.” En zo gaan ze later in het artikel verder: “Paniek is geen goede raadgever.” De auteurs, een praktizerend chirurg en een hoogleraar ‘person centred care’ uit Londen, zijn vlijmscherp en bikkelhard in hun uitspraken: “de EBM-aanhangers stonden met lege handen bij COVID-19.” Het is duidelijk dat zij met argumenten, veelal in eerdere artikelen gepubliceerd, de huidige opvatting dat EBM de gouden standaard is afwijzen. Dat doen ze nu ook nog eens op een eigen manier: “Denken dat je een “wijs en ervaren” arts kunt worden door EBM was vanaf het begin belachelijk, maar na de COVID-19 pandemie is het een duidelijk bedrieglijke voorstelling van zaken.”

Bovenstaande artikelen en interviews zijn een oproep om reëel te blijven en beter na te denken. Ook Heneghan, in het interview met de BBC, zegt: “We moet rustiger denken. Echter, iedere keer dat de overheid een stijging van het aantal gevallen ziet lijkt ze in paniek te geraken.” [11a]

De speciale WHO-gezant voor COVID-19 in Geneve, David Nabarro, is zeer kritisch over de maatregelen. De Europese regeringen verwijt hij te traag en onvoldoende te reageren op de ontwikkelingen. Ze nemen de adviezen van de WHO niet serieus. Hij verwijst naar het Verre Oosten als hèt grote voorbeeld hoe het beter kan. Hij noemt een ‘lockdown’ “een laatste middel, een teken van falen.” In een eerder interview[11b] zegt hij dat een ‘lockdown’ “altijd nog op de achtergrond het middel is dat je kunt aanwenden om de angel uit het system te halen als het werkelijk slecht gaat.”

Hij wijst erop[12] dat het werkelijk grip krijgen niet alleen afhankelijk is van testen, volgen en isoleren, maar vooral ervan of dat lokaal gedaan kan worden, waarbij voorop moet staan dat er niets vrijwilligs meer bestaat bij een positieve test. Quarantaine en isolatie moeten afgedwongen en gecontroleerd worden. “We hebben een zeer nauwkeurige bewaking van de mensen nodig, …” Hij ontkent vervolgens met klem dat dit riekt naar een politiestaat, naar ‘Big Brother’. Toch zegt hij even later opnieuw: “Het is nodig nauwkeurig toezicht te houden op alle burgers.” Dus toch?!

Goede communicatie is essentieel

Het bovenstaande wekt de indruk dat de regeringen overal maar wat doen. Er is weinig consistentie, anders dan dat iedere regering iets anders besluit. Voor een gewone burger is het niet meer te volgen. En dan helpt het ook niet dat in verschillende landen hoogwaardigheidsbekleders die een voorbeeldfunctie bekleden laten zien dat ze - zo nu en dan - de door hen zelf afgekondigde regels aan hun laars lappen. Of dat regeringsleiders openlijk twijfel uiten aan het adres van wetenschappers en de wetenschappelijke adviezen als onzin afdoen. Dat ze adviezen links laten liggen kan een politieke keuze zijn. Wetenschappers regeren niet; gelukkig niet. Trouw-columnist Sylvain Ephimenco schrijft[13]; ”Laat nooit de medische wereld op de stoel van de politiek gaan zitten, maar luister natuurlijk wel naar hem, met mate.” Wel is het van belang dat de overheid duidelijk uitlegt welke argumenten tot de ene of andere handelwijze leiden.

Hierbij speelt ook een rol dat je je moet afvragen of er op de meest geëigende wijze gecommuniceerd wordt. Enerzijds wordt er veel en open gecommuniceerd, maar blijven toch geheimzinnigheden. Dit laatste leidt tot uitvergroting ervan en daarmee onduidelijkheid en afname van vertrouwen. Anderzijds is de manier van communiceren, zo lijkt het wel, vooral afgestemd op redelijk tot goed opgeleide burgers van middelbare leeftijd. Het ontbreekt te veel aan specifieke doelgroepcommunicatie, bijvoorbeeld voor jongeren die vooral via de nieuwe media benaderd zouden moeten worden. Ook aan burgers die laaggeletterd zijn of de Nederlandse taal door hun buitenlandse afkomst maar beperkt beheersen wordt minder aandacht besteed. Opvallend is wel dat tegenwoordig bij de persconferenties van de ministers er een gebarentolk aanwezig is.

Van groot belang is een duidelijke en eenvoudige uitleg, die niet alarmeert. Het iedere dag opnieuw melden van het aantal positief geteste personen, de ‘roodste’ regio of de bezetting van de verpleegafdelingen en de IC’s doet hier afbreuk aan. Het bewerkt het tegendeel.

De boodschap moet nog steeds zijn: Covid-19 is een vervelende aandoening, zeker voor de ouderen onder ons waarbij de ziekte in deze groep met hoge sterfte gepaard gaat. Het is echter niet nodig om iedereen, de gehele maatschappij uit angst te verlammen.

We overleven deze periode het beste door ons aan enkele regels te houden. Regels die ook bij andere infectieziekten zeer nuttig zijn. Het gaat eenvoudigweg om hygiëne handhaven, handen wassen, bij hoesten en niezen ervoor te zorgen dat je niet in de ruimte sproeit, op enige afstand van elkaar blijven, geen bijeenkomsten bezoeken waarbij je je dicht op elkaar bevindt in ruimten met een slechte ventilatie.

Het klinkt zo simpel, maar de uitvoering is totaal anders. Experts zijn niet altijd, wellicht zelden, goede communicatoren. Ze zijn genuanceerd, brengen mitsen en maren over het voetlicht, gebruiken ingewikkelde woorden, jargon en slaan hiermee bij veel luisteraars de plank mis. In het zoeken naar concrete antwoorden vinden velen op sociale media personen – ‘influencers’ - die in dit gat springen. Deze ‘beroemdheden’ schuwen de nuance en zijn concreet, ook al verkondigen ze (grove) onjuistheden en (al te) gemakkelijke oplossingen.

Op veel plaatsen wordt geklaagd dat burgers zich niet aan de regels houden. Ze zouden ‘coronamaatregelen-moe’ zijn. Hun motivatie zou verdwijnen. Als reden voor verminderde motivatie wordt een beperkt vertrouwen in de overheid genoemd. Dit heeft met de bovenstaande overwegingen te maken. Daarnaast spelen levensomstandigheden, zoals werk en financiële problemen, woonomgeving, gezinssamenstelling en jeugdige leeftijd een rol. Het zou veel te ver gaan om dit COVID-vermoeidheid te noemen schrijft een drietal deskundigen op dit terrein[14]. Ze betreuren dus ook het gebruik van het begrip ‘COVID-moeheid’ of ‘pandemiemoeheid’, zoals de WHO[15] doet. Wel zijn ze positief over de adviezen van de WHO om mensen zich meer aan de regels te laten houden.

En, laten we stoppen met dreigen met van alles en nog wat als je je niet aan de eenvoudige maatregelen houdt. Laten we benadrukken dat het over het algemeen goed gaat. Mensen doen meer hun best wanneer ze een schouderklopje krijgen.

https://www.nursing.nl/blog/blog-cagla-misverstanden-de-zorg/

Vaccinatie

Over vaccinaties is in deze tijd veel geschreven. Hier nu slechts enkele opmerkelijke zaken. Binnenkort lijken er meerdere vaccins op de markt te komen. Het gaat hier om vaccins van een nieuw en nog niet eerder gebruikt type. Het vraagt dus om nog meer zorgvuldigheid dan anders. In een recente ‘online’ uitgave van Science[16] wordt er dan ook voor gepleit geen risico’s te nemen en zorgvuldigheid voorop te stellen: “het dringende belang van COVID-19 vaccins moet in evenwicht zijn met de noodzaak om de veiligheid en het publieke vertrouwen in de vaccins te waarborgen door de vastgestelde protocollen te volgen bij het testen van de patiëntveiligheid gedurende het ontwikkelingstraject, inclusief het voor- en natraject bij inzet.”

De vraag die overal opduikt heeft dan ook te maken met de snelheid waarmee de vaccins nu tot stand gekomen zijn. Het brengt iedereen in de verzoeking om onder de huidige omstandigheden van de pandemie – er is haast geboden, we kunnen levens redden – de normale gang van zaken bij de introductie van een nieuw vaccin overboord te zetten. De NRC-columniste Rosanne Hertzberger[17], zelf microbiologe, pleit voor snelle introductie en opzijzetten van regels. Ze vindt dat we besmettingsstudies zouden moeten opzetten; studies waarbij volwassenen, die in staat zijn de gevolgen van hun meedoen te overzien, met opzet besmet worden. Ook elders[18] overweegt men deze stap te zetten, hoewel er ook bezwaren worden geuit. Hertzberger wuift de bezwaren weg en zegt aan het einde van haar column over dit onderwerp: “Er mag geen vertraging meer optreden. Alles wat vast is, moet vloeibaar worden. Elke regel die we ooit hebben ingesteld moeten we heroverwegen, want die regels dateren van vredestijd en ze zitten ons in de weg nu het oorlog is.” Het komt vaker dat in een column zaken op scherp gesteld worden, maar hier gaat ze wel heel ver. Ze is weliswaar niet de enige die vindt dat we in oorlog zijn, ook al is die metafoor betwistbaar, maar zelfs daar gelden regels.

Ze krijgt stevige repliek van gezondheidsrechtjuristen in een opiniestuk[19] in dezelfde krant. Er zijn strikte regels voor proefpersonenonderzoek. Ze constateren dat “juist in uitzonderlijke tijden echter onze ethische en juridische principes op de proef gesteld worden en het aanlokkelijk wordt deze overboord te gooien.” Ze eindigen ermee dat het fantastisch zou zijn wanneer de vaccins doen wat ze beloven te doen. Ook als dat niet het geval is “en we moeten nog even wachten op een ander vaccin, moeten we deze overwinning van de ‘trage’ wetenschap in de strijd tegen Covid-19 zien als een overwinning voor de mensenrechten in uitzonderlijke tijden.”

Ook in een redactioneel commentaar[20] wordt ingegaan op aspecten van vaccinatie. We zullen nog even moeten volhouden. ”Dat vergt uithoudingsvermogen en zelfdiscipline, van mensen en bedrijven.” We hebben en houden een paradox: “ook nu de vaccins eraan komen, zullen politiek, bedrijfsleven en samenleving zich voorlopig moeten gedragen alsof ze niet bestaan.”

Een nog niet helemaal opgelost vraagstuk is welke groepen in de bevolking als eerste in aanmerking komen om gevaccineerd te worden. Is het verstandig eerst zorgmedewerkers te vaccineren of juist de ouderenpopulatie, bv. boven tachtig? Of juist de jongeren die het nu zo moeilijk hebben om zich aan de regels te houden. Ook werd al gesuggereerd om coronasceptici voorlopig als laatsten te vaccineren. Vermoedelijk zullen zij niet vooraan in de rij staan, als ze al in de rij staan. Coronasceptici en antivaxxers zijn overigens niet altijd dezelfde personen. Zoals het er nu uitziet kiest de regering ervoor om het advies van de Gezondheidsraad over te nemen en de ouderen en kwetsbaren voorrang te geven bij de vaccinaties[21].

Bezorgdheid bestaat er over de afnemende bereidheid om gevaccineerd te worden. Dit roept de vraag op of er positief gediscrimineerd kan en mag worden. Waarom zouden gevaccineerden geen waardering mogen ontvangen en wel naar het café of restaurant, om over sportwedstrijden bezoeken, festivals bijwonen, naar de dansclub gaan nog maar te zwijgen. Dit zou wellicht zelfs kunnen gelden voor mensen met een bewijs van een negatief testresultaat.

Zo komt langs de achterdeur het coronapaspoort weer terug in de discussie. Eerder al vergeleek ik[22] dit met soortgelijke verklaringen uit het recente verleden. Het gesprek over de ethische kanten van een dergelijke benadering loopt, waarbij verschillende standpunten geargumenteerd worden ingenomen. Ethici zien meestal grote bezwaren[23], hoewel de meningen niet geheel gelijk zijn. Beperkte voordelen zouden wellicht kunnen, zoals nu al toegang tot bepaalde landen beperkt is tot diegenen die bepaalde vaccinaties hebben ondergaan, bv. gele koorts. Ook niet-ethici[24] uiten zich; de regering buigt zich erover[25]. Onderzoek onder een steekproef van inwoners in Geneve[26] toont aan dat in de deze groep met relatief veel hoog opgeleiden evenzeer wisselend gedacht wordt over de problematiek. Er is in ieder geval geen overduidelijk ja voor een dergelijk coronapaspoort. Eerder het tegendeel.

“Zijn geweten was schoon, hij gebruikt het nooit”[27]

Over de vaccins is het laatste woord nog lang niet gezegd. Zeker niet nu zichtbaar wordt dat de farmaceutische industrie in deze pandemie haar invloed stevig weet uit te breiden, “disproportioneel”, wordt Yannis Natsis, bestuurslid EMA (Europees Geneesmiddelenbureau) in de NRC[28] geciteerd. Ook verkrijgen de firma’s (gedeeltelijke) bescherming tegen aansprakelijkheid.

Intussen reageren de beurzen en zij niet alleen op de komst van vaccins. De hoogste baas van Pfizer, de eerste farma-industrie die aankondigde binnenkort een goed werkend vaccin op de markt te brengen, bleek precies op de dag van de persconferentie een groot pakket aandelen in het eigen bedrijf verkocht te hebben[29]. Hoewel hij zich volgens Pfizer aan de voorschriften had gehouden doet deze handelwijze bij menigeen de wenkbrauwen fronsen. Het bracht de CEO 4,8 miljoen euro in het laatje. Hij was niet de enige met kennis van zaken die de afgelopen maanden aandelen van de hand deed, meestal op erg handige momenten.

Hiernaast blijkt dat in diverse landen steeds meer banden ontstaan tussen de biomedische industrie en leiders van grote ziekenhuizen die belang hebben bij positieve ontwikkelingen in de sector. Het gaat om banden die ertoe leiden dat er behoorlijke vergoedingen worden betaald voor advies- of commissariswerk, aandelenopties of aandelen worden verkregen. Als dan ook nog door een dergelijke bestuurder adviezen worden verstrekt aan de overheid over bijvoorbeeld medicijnprijzen wordt het wel heel verdacht. In een opiniestuk in de JAMA[30] wordt terecht opgemerkt dat: “de COVID-19 pandemie het doek heeft weggetrokken over de raciale, socio-economische, en gezondheidszorg ongelijkheid in de Verenigde staten. Het wordt tijd te vragen welke waarden individuen van belang vinden voor de samenleving en welke waarden en normen verwacht mogen worden van de leiders.” Er is nog veel te doen en te veranderen.

De COVID-19 pandemie beheerst voorlopig nog ons leven, voor zover we dat laten gebeuren. Het is zeker zo dat vele vanzelfsprekendheden op losse schroeven zijn komen te staan. Een goed moment na te denken over de toekomst van onze samenleving. Zoals vroeger – voor de pandemie - wordt het vast niet meer, hoewel nog niet iedereen daarvan overtuigd is.

In zijn column[31] van 10 november ziet Peter de Waard een nieuwe toekomst gloren. “… is er een unieke kans om de ‘de oude zieke wereld’ in te ruilen voor een nieuwe - een donut-economie waarbij de basisbehoeften van alle mensen worden vervuld zonder roofbouw op deze planeet te plegen.” We zouden als het ware op de ‘reset’-knop moeten drukken. Alles wordt zo op nul gezet en “daarna kan worden begonnen met de inrichting van een nieuwe en betere economische en politieke orde in de wereld. Het neoliberale model moet op de schop. Daarvoor moet een duurzame economie komen met minder sociale ongelijkheid en een eerlijkere inkomensverdeling.” Hij geeft aan dat “het momentum zou moeten worden gegrepen voor een nieuw elan, ...” Hij realiseert zich echter ook dat het niet eenvoudig zal zijn; het is wellicht toch te simplistisch. Om met hem af te sluiten: “Maar dat neemt niet weg dat idealen mogen worden gekoesterd.”

Een oproep is deze pandemie zeker!

NOTEN