Onze risico-planeet

Civis Mundi Digitaal #106

door Jan de Boer

In januari 1986, drie maanden voor de nucleaire ramp van Tsjernobyl, publiceerde de Duitse socioloog Ulrich Beck zijn boek « De risico-samenleving » met duidelijke conclusies als « we leven in een wereld die de controleerbaarheid voorbij is » en « we zijn het slachtoffer van ons eigen technologisch succes » en hebzucht voeg ik daaraan toe. Ulrich Beck was van oordeel dat het belangrijkste doel van de rijke landen niet meer de verdeling van de vruchten van de productie zou moeten zijn, maar de reparatie van de schade door de « vooruitgang ». Hij stond « reflexieve moderniteit » voor, die in staat zou zijn de natuur in de steeds nauwere relaties met de menselijke samenleving te integreren. Hij wilde ook een permanent burgerdebat over technologische keuzes. In 2006 inspireerde de dreiging van het vogelgriepvirus (H5N1) hem tot kritische verklaringen over de met name institutionele onvoorbereidheid inzake het aangekondigde risico van een gezondheidscatastrofe, die overigens niet plaatsvond. De gebeurtenis in 2011 van Fukushima in Japan bevestigde « tot op welke hoogte iets te wijten is aan de natuur en wat te wijten is aan de techniek en menselijke competenties ». Ulrich Beck overleed op 1 januari 2015 en heeft zo niet de coronacrisis kunnen overdenken. De ernstigste pandemie sinds de Spaanse griep van 1918-1920 versterkt zijn analyses. Ik kan u, voor zover u dit sleutelwerk van Ulrich Beck niet kent, het lezen van « De risico-samenleving » meer dan van harte aanbevelen.

Ulrich Beck zou vorig jaar zeker als gast uitgenodigd zijn op het World Economic Forum, dat wegens het coronavirus niet in Davos maar in Singapore gehouden werd. Hij zou er de wereldleiders geholpen hebben zich het ondenkbare in te denken en te anticiperen op alle soorten risico’s. De politieke leiders, de grote ondernemers hebben de tijd gehad om de systemische grote risico’s in hun denken te integreren. Dat is dan ook – theoretisch – gebeurd. Davos en andere forums volgen de instituties die anticiperen op kritieke situaties en veel zwartere scenario’s dan de actuele realiteit.

De Wereldgezondheidsorganisatie voorziet de verschijning van een zich snel verbreidende ziekteverwekker. In 2018 voegde zij deze « ziekte X » toe aan de lijst van zeven plagen in haar actieplan van prioriteiten tegen « een mondiaal gevaar ». Eind 2019 stelde de Amerikaanse John Hopkins universiteit een model op van een pandemie veroorzaakt door een vanuit Brazilië vertrokken coronavirus, die 65 miljoen mensen doodde. Al jarenlang presenteert de Wereldbank pandemieën als « een van de allergrootste bedreigingen voor de economieën ». En de miljardair-filantroop Bill Gates, stichter van Microsoft, laat al jaren weten dat we ons op pandemieën moeten voorbereiden « even serieus als voorbereidingen op een oorlog ».

Het risico-klassement fluctueert en is in één jaar totaal veranderd, onthult de « Future Risks Report 2020 » van de verzekeraar Axan, die in 54 landen 2700 experts en 20.000 personen ondervroeg. De klimaatopwarming die in 2019 op de eerste plaats stond, heeft deze af moeten staan aan de pandemie en infectieziekten, die een jaar eerder nog maar op de achtste plaats stonden. Daarop volgen cyberaanvallen, geopolitieke spanningen (inclusief een digitale oorlog tussen staten) en sociale conflicten. Meer dan 80% van de ondervraagde experts zijn van oordeel dat de mondiale bevolking « kwetsbaarder is dan vijf jaar geleden ».

De nieuwe en meest verontrustende tendens is de toenemende koppeling van risico’s. De cyberaanvallen zijn nog nooit zo talrijk geweest als gedurende de pandemie en de Verenigde Staten zijn het doelwit van een ongekende spionageoperatie via de Amerikaanse softwareleverancier SolarWinds. Covid-19 dompelt talrijke landen in een recessie en zijn inwoners in armoede en veroorzaakt daardoor ernstige sociale onlusten. Publieke en privéschulden kunnen de financiële wereld bij het verlaten van de gezondheidscrisis destabiliseren. En de klimaatopwarming is en blijft de meest vreeswekkende tijdbom waar veel te weinig aandacht aan wordt besteed. Zijn er nog « zwarte zwanen », ondenkbare gebeurtenissen die dus onmogelijk te voorspellen zijn? Zonder twijfel! Het duurde tot 11 september 2001 voordat de verzekeringsmaatschappijen het terrorisme inschreven in het register van catastrofale risico’s. Geen enkele expert sluit een veel verwoestender pandemie dan die van Covid-19 uit. Sinds de eerste werken van Ulrich Beck is « de risico-samenleving » het voorbeeld van de « risico-planeet » geworden.

Je zou haast dromen van vroeger, toen de enige mensheidbedreigende catastrofe een nucleaire oorlog was… Nu is het voorzien en het management van risico’s uitermate ingewikkeld. Maar alle aangekondigde risico’s van catastrofes zijn moeilijk, zo niet onmogelijk te verzekeren. « De aan het coronavirus te wijten pandemie is systemisch, dus onverzekerbaar », aldus de verzekeringsmaatschappijen. Deze buitengewone crisis heeft tal van ontwikkelde landen gedwongen om zich als verzekeraars te gedragen door het overeind houden van bedrijven, het ondersteunen van werknemers, en het financieren van onderzoek en massale vaccinaties. Het heeft de verzekeringsmaatschappijen ertoe gebracht om in ieder geval in Frankrijk de creatie van een risico-samenwerkingssysteem bij pandemieën voor te stellen.

Ulrich Beck zou daartoe zeker het Griekse concept « kosmopolitisme » opnieuw leven in geblazen hebben. De globale aanpak van crises die hij voorzag, veronderstelt dat een groot deel van de mensheid zich bewust is van het delen van een gemeenschappelijk lot, oog in oog met dezelfde risico’s. Helaas is dit nog lang niet bij alle politieke leiders doorgedrongen.

Geschreven op 21 januari 2021