Nuttige schaamte

Civis Mundi Digitaal #114

door Erwin van de Pol

Schaamte is in. Vliegschaamte, vleesschaamte, babyschaamte, bezorgschaamte, koopschaamte …, noem maar op, de voorvoegsels van -schaamte hopen zich op. Er zitten curieuze bij en er is zelfs een woord voor teveel schaamte, namelijk, jawel, daar komt ie: schaamteschaamte. Het achtervoegsel -schaamte is dan ook door leden van het genootschap Onze Taal verkozen tot het woord van het jaar 2019. En dat in een land waar zo’n beetje alles bespreekbaar lijkt. Schaamte is volgens het genootschap Onze Taal een ‘steeds vaker gebruikt achtervoegsel waarmee men aangeeft dat men zich schaamt over de in het eerste deel van het woord genoemde zaak’.

Een voorbeeld. In Het Parool van 28 augustus 2021 lees ik een oproep om me te schamen. Hij is gericht aan een groep mensen waar ik bij hoor en de adressering is ook nog eens in twee opzichten heel specifiek. Annique Guyaux analyseert in een ingezonden brief de beroerde woningsituatie in Amsterdam en wenst het begrip woonschaamte te introduceren. Mensen die te groot wonen moeten zich schamen. In die huizen zouden gezinnen moeten wonen. Ze noemt als voorbeeld de volgens het CBS meest gewilde gezinswijk van Amsterdam, de Linnaeusparkbuurt. Die bestaat voor 47% uit eenpersoonshuishoudens. Ik woon daar, weliswaar niet alleen, maar wel inmiddels al lang zonder kinderen. Guyaux eindigt haar brief met: Ik snap dat niet. Er zou meer woonschaamte moeten zijn.

Achtergrond van Nauta en haar schaamte

Volgens psycholoog Aukje Nauta is al die aandacht voor schaamte goed nieuws. Er ligt namelijk kracht en verlangen in besloten. Het is een positieve emotie volgens haar. Ze schreef er een boek over. Nauta is organisatieadviseur bij haar bedrijf Factor Vijf en was twee keer bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam in respectievelijk ’Organisational-psychological aspects of pro-social behavior’  van 2006 tot 2010 en  ‘Employability in Working Relationships’ van 2010 tot 2015. Nu bekleedt ze in Leiden de Sioo leerstoel ’Enhancing individuals in a dynamic work context’. Sioo is meer dan zestig jaar oude interuniversitaire ambachtsschool voor organisatieontwikkeling van acht universiteiten. Ze was daar eerder docent Thought Leadership.

Maar ze  noemt zichzelf gekscherend in het boek ‘nepprofessor’. In het NPO radioprogramma Nieuwsweekend van 14 augustus jl. krijgen presentatoren Mieke van der Weij en Charles Groenhuijsen er geen genoeg van deze uitspraak eruit te lichten. Nauta licht toe dat ze zich zo wel eens voelt, omdat ze zelf ook wel eens last heeft van schaamte over haar (vermeende) incompetentie. Die er volgens haar omgeving niet is. Dat heet in de psychologie het impostersyndroom. Ze is kroonlid geweest van de SER, een zeer prestigieuze functie, en geeft een paar voorbeelden van ingewikkelde vakbegrippen die ze niet kende of begreep en dat ze, uit schaamte, dat niet durfde vragen of te laten merken. Wetenschappelijk onderzoek vindt ze ook vaak maar saai, ze prefereert boeken zoals dit boek te schrijven. Het gaat haar als psycholoog om toegankelijkheid in combinatie met de praktijk van wat ze noemt prosociaal gedrag en om een thema als schaamte ‘naar de hele wereld te brengen’.

Persoonlijk boek

Dat is kenmerkend voor de wijze waarop Nauta het onderwerp schaamte verkent. Het is een heel persoonlijk boek, waarin ze schaamtevrij haar persoonlijke omgang met schaamte in haar turbulente leven, vooral in haar liefdesleven in een driehoeksverhouding , beschrijft, behandelt en becommentarieert. De persoonlijke verhalen zijn onderhoudend en ondersteunend aan het betoog. Het is verleidelijk die belevenissen te citeren of hier in deze recensie na te vertellen. Dat doen we niet. Het los oplepelen van anekdotes zonder de context doet geen recht aan het boek en de auteur. Dat maakt hopelijk nieuwsgierig naar het boek en het is wellicht aan aanmoediging het boek te gaan lezen.

De mengeling van het feitelijke verhaal rond het begrip schaamte en het indringende persoonlijke wel en wee van Nauta maakt dat het boek in elk hoofdstuk afwisselend een essay, een handboek met een vleugje wetenschappelijkheid en een soort roman met een hoog biografisch karakter is. Bij dat laatste zal geholpen hebben dat ze bij het schrijven is gecoacht door romancier Geert Kimpen. Ze noemt het boek een mooie bron van zelfonderzoek.

Elk hoofdstuk heeft overigens voor wat betreft het inhoudelijke gedeelte op het eind een samenvatting. Het is goed te gebruiken voor zelfonderzoek. Je krijgt met het boek ook de Aukjes Awkward Enquête gratis, mocht je ‘m nog niet hebben. Het is een enquête die je kan sturen aan vrienden, familie en kennissen om jouw schaamte rond vriendschap, intimiteit en liefde te onderzoeken, te ontdekken en te bevrijden. Nauta stuurde hem voordat ze een feest organiseerde aan haar omgeving en garandeert als je dat ook doet een uitbundige, schaamtevrije feestsfeer. Waar vind je dat nog?

Wat is schaamte precies?

Schaamte is volgens Nauta een sociale, morele en pijnlijke emotie die je ervaart als je vindt dat wie je bent niet voldoet aan bepaalde normen. Maar hoe pijnlijk ook, schaamte kan veel moois brengen als je beseft, in de woorden van Nauta, dat schaamte erop duidt dat je graag een goed mens wilt zijn.

Het boek is geschreven om schaamte te benutten als krachtbron. In het interview in het radioprogramma van Van der Weij en Charles Groenhuijsen noemt Nauta schaamte de koning van de emoties. Wat is schaamte precies? Kern van haar boek is dat schaamte je wijst op een kloof tussen wie je bent en wie je graag wil zijn. De negatieve kant daarvan wijst op tekorten waarvan je misschien wil vluchten, maar als je het positief inzet dan kun je reflecteren op je mogelijkheden.

Nauta gaat uitgebreid in op de klassieke vraag wat het essentiële verschil is tussen schaamte en schuld. Bij schaamte denk je: ik ben slecht. Bij schuld: ik doe slecht. Bij schaamte veroordeel je jezelf, bij schuld je gedrag. Schaamte was in de wetenschap volgens Nauta een slechte zaak, het ging om schuld. Bij schuld ben je geneigd toenadering te zoeken, de schade te herstellen, schuld te bekennen. Bij schaamte is de neiging te vermijden, te vluchten en jezelf te verstoppen. De schaamte zijn de emoties pijnlijk of zeer pijnlijk, zoals boosheid, angst en walgen van jezelf. Bij schuld zijn de emoties minder pijnlijk, het gaat bij schuld om zaken als verdriet en empathie.

En het is de kunst om niet schaamteloos, maar schaamtevrij te zijn. Dat doe je door schaamte te koppelen aan trots, veel trots. Doe je dat niet en ervaar je weinig schaamte, dan kom je uit op schaamteloos. Nauta koppelt haar analyse uit de psychologie met een mooi en ontroerend verhaal over Hans die schaamtevol was (dat is weinig trots en veel schaamte) over het feit dat hij niet kon lezen en schrijven.

‘Woonschaamte’

Ik ga niet verhuizen. De eerder genoemde oproep tot woonschaamte gaat aan mij voorbij, bijvoorbeeld vanwege de onmogelijkheid een ander huis te vinden in de buurt waar ik geworteld ben simpelweg, omdat er al heel lang niets beschikbaar is. Waarschijnlijk komt dat ook door mijn gebrek aan schaamte. Ik pak het boek van Nauta erbij. Volgens Nauta is de schaamteloze mens eenzaam. Maar ik ervaar over deze kwestie geen criterium als hulp- of machteloosheid  en ik ‘voel me niet klein’. Ik ga er ook niet van blozen, de vaak charmante lichamelijke pendant van schaamte. En schuldgevoel dan, in de vorm van spanning, spijt? Nee, ook niet. Wel het schuldgevoel aan de hand van het criterium ‘zorg voor de ander’ over de huisvestingssituatie in ons land. Maar dat kan ik wel op een andere manier kwijt (zie bijvoorbeeld Perspectieven om de toekomst te verkennen, Civis Mundi no. 108, maart 2021). De conclusie is na dit zelfonderzoek: ik ben (althans in dit opzicht) schaamtevrij,  om in lijn met de teneur dit boek deze recensie even persoonlijk te maken.

Het drama van de afhankelijkheid

Nooit meer doen alsof is een praktisch handboek schaamte. Aukje Nauta neemt je op meeslepende en soms ook hilarische wijze mee in het thema schaamte. Nauta verkent het thema schaamte tegelijk op een persoonlijke en populair wetenschappelijke manier en doet dat origineel. Het boek is een page-turner.

In het boek komt een citaat van schrijfster Connie Palmen een paar keer terug. Ook in haar lezingen gebruikt Nauta het citaat consequent. En ze sloot haar oratie Werk met liefde (over onder meer treurige werkrelaties) bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder Sioo hoogleraar aan de Universiteit Leiden in december 2018 ermee af. Dat doen we hier ook. Het is een beschrijving van waar Nauta over nadenkt, wat haar drijft. Palmen schrijft:

‘We krijgen betekenis door onze verbintenissen met iets of iemand, met je familie, je vrienden, je geliefde en met de wereld door je werk. Ik denk dat, of iemand zijn leven als zinvol of zinloos beschouwt, afhangt van de persoonlijke verhoudingen die iemand aan kan gaan. Je bent een moeder door je kind, zo zit dat. Je bent een geliefde door je geliefde, een vriend door je vriend, een schrijver door je lezer. Het is het drama van de afhankelijkheid en er is niks tegen te doen.’