De wondere wereld van de waarheidszoekers

Civis Mundi Digitaal #118

door Patricia van Bosse

 

Als tiener in de jaren ’90 was de auteur Jaron Harambam een liefhebber van de televisieserie The X files, over het ontrafelen van geheime mysteries. De titel van het boek is aan de serie ontleend. Het boek is een visueel verhalenboek en bestaat uit een serie ’dossiers’, portretten van mensen die representatief zijn voor een bepaalde complottheorie en zich daar grondig in hebben verdiept. De bedoeling van Harambam als schrijver, fotografe Marije Kuiper en vormgever Roel Vaessen is om een bijdrage te leveren aan de gepolariseerde maatschappelijke discussie. We krijgen de gelegenheid om kennis te maken met de geportretteerden als mens met een levensgeschiedenis en een sociale achtergrond en om over hun versie van de waarheid te lezen.

De socioloog Jaron Harambam is in 2017 cum laude gepromoveerd aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam op complottheorieën. Hij heeft etnografisch onderzoek gedaan en de verstehende methode gebruikt onder de zeer diverse groepen die hieronder te scharen zijn, niet alleen de in het boek beschreven groepen. Twee jaar heeft hij zich ondergedompeld in het complotdenkersmilieu om zicht te krijgen hoe door hun ogen hún waarheid eruit ziet. De Engelse titel is net als het boek: ‘The Truth is Out There’: Conspiracy Culture in an Age of Epistemic Instability. Het proefschrift is online te lezen: https://repub.eur.nl/pub/102423

 

Jaron Harambam, socioloog | Marije Kuiper, fotograaf | Roel Vaessen, vormgever

(Alle foto’s behalve als anders aangegeven komen voor in het boek en zijn overgenomen van

de website: www.thetruthisouthere.nl)

 

Waarom dit boek

De makers van het boek vinden de vrij algemene kritiek op ’wappies’ te kort door de bocht. Ze hebben ervoor gekozen om openlijk en op een rustige toon deze mensen te laten zien. ’Insluiten en meedoen’ in plaats van proberen om hen zo snel mogelijk de mond te snoeren. Wat de diverse verhalen gemeen hebben is dat ze de officiële lezing van de autoriteiten op het gebied van kennis: de wetenschap, de media en de politiek niet zonder meer accepteren. Soms vertrouwen ze hen helemaal niet, soms plaatsen ze er kritische kanttekeningen bij.

Dat we complotdenkers zo snel pathologiseren komt volgens Harambam met name door Popper, die het verschijnsel karakteriseerde als ’slechte wetenschap’, en door Hofstadter, die benadrukte dat het ging om mensen die paranoïde politieke opvattingen hebben. Die imaginaire angstbeelden voeden de wij-zij tegenstellingen.

Intussen zijn er ook andere verklaringen in de sociale wetenschappen naar voren gekomen. Het is voor sommige mensen een manier om de complexiteit van de maatschappelijke verschijnselen te reduceren, het verklaart het kwaad, het geeft houvast, kortom het is soms een copingmechanisme. En zo gek is het immers niet, de geschiedenis staat bol van de uitgekomen complotten. Soms zijn ze als een luis in de pels en kunnen ze werkelijk enige tegenmacht geven tegenover de waarheid van de macht. ’Belangenverstrengeling, handjeklap, onzuivere politieke motieven, onoorbaar winstbejag, manipulatie, gladde verkooppraatjes, schimmige lobbypraktijken, machtshonger, propaganda, misbruik van procedures, corruptie, stroperige en troebele besluitvorming,grondrechten die veronachtzaamd worden – de waarheidszoekers zoeken de pijnpunten op’ (p14).

 

De dossiers

Een dossier begint met een korte weergave van de gebruikelijke versie van de waarheid, gevolgd door een verhaal over de persoonlijke en sociale achtergrond van de beschrevene en hoe deze zich heeft ontwikkeld. Eén foto’s laat de persoon zien met een object dat betekenisvol is voor hem of haar. Een andere foto portretteert hem in een omgeving die een symbolische waarde heeft. Tenslotte volgt de beschrijving van de waarheid volgens de aanhanger van deze versie van de werkelijkheid, waaraan door henzelf is meegeschreven. In dit gedeelte is veel visueel materiaal opgenomen dat het betoog ondersteunt.

Het is een onderhoudend boek, dat soms vermakelijk en soms spannend is. Het geeft veel informatie en heeft een duidelijke ’human interest’ kwaliteit. Het bevat een grote variëteit aan ’waarheidszoekers’, een term waar Harambam de voorkeur aan geeft boven complotdenkers. Soms leek het wel of ik een catalogus van filmscenario’s in handen had, op andere momenten leek het eerder om een verzameling maatschappijcritici te gaan. Harambam brengt geen ordening aan in de zeer gevarieerde portretten, wat betreft de volgorde staat alles kriskras door elkaar. Er wordt op geen enkele manier commentaar gegeven op het waarheidsgehalte, de waarschijnlijkheid of de juistheid van de feiten die gepresenteerd worden. De geportretteerde mensen worden getoond zoals zij de werkelijkheid ervaren.

Het boek is erg mooi vormgegeven, de foto’s zijn sfeervol, er is veel kleur gebruikt, ook verschillende kleuren papier. De donkere kleur van het af en toe gebruikte papier bemoeilijkt het lezen. Het is wel suggestief, het gaat immers om verborgen versies van de waarheid. Maar ik heb het extra licht van de zaklantaarn van mijn telefoon vaak moeten gebruiken om de tekst te kunnen lezen.

 

Grote variëteit

In de groep ’waarheidszoekers’ zijn onderling grote verschillen, de volgorde waarin de dossiers zijn opgenomen lijkt willekeurig. Om het bespreken te vergemakkelijken, breng ik mijn eigen ordening aan. We beginnen met twee theorieën over grote maatschappelijke gebeurtenissen.

 

-De moord op John F Kennedy ligt al weer zolang achter ons, dat het wellicht gemakkelijk is de mogelijkheid open te houden dat er wel degelijk een verbond van mensen was die zich bedreigd voelden door de progressieve politiek van Kennedy en die de moord hebben gepleegd. Er zijn een aantal gegevens die dat aannemelijk kunnen maken. En er zijn zoveel voorbeelden uit de geschiedenis waar zulke moorden werden gepleegd. De mensen voor wie het een speciaal interessegebied vormt, hebben elkaar gevonden en wisselen daar gegevens uit, sinds internet dat mogelijk maakte,

– 9/11 Een stuk dichterbij zijn de gebeurtenissen van 9/11. Ook wat dat betreft is er een groep mensen die de officiële versie van de gebeurtenis afwijst en die, zoals ook deze geportretteerde, technische gegevens aandragen die andere verklaringen noodzakelijk maken. Het gaat bijvoorbeeld over de vraag of wolkenkrabbers wel volledig instorten als er een vliegtuig binnen vliegt, of hoe het komt dat het derde gebouw bij de Twin Towers ook is ingestort. De officiële technische antwoorden stellen niet iedereen tevreden. Gezien de enorme gevolgen van de aanslagen is het relevant om te weten of het nu Al Qaida en Osama bin Laden waren die er alleen achter zaten of dat er (mede) sprake was van een ’inside job’.

 

Maatschappijkritiek

Er lijkt een glijdende schaal te zijn tussen onderwerpen die we als maatschappijkritiek kunnen beschouwen tot aan complottheorieën. Allereerst een aantal dossiers die meer richting maatschappijkritiek gaan.

-Geldschepping is voor de meeste mensen een verschijnsel waar ze heel weinig bekend mee zijn. Geld is een maatschappelijk machtsmiddel bij uitstek. Het werkt alleen als er voldoende vertrouwen is in het systeem. Wordt de informatie over het geldsysteem ’gemanaged’ om de werkelijke fundamenten van het stelsel te verdoezelen? Gaat het om een kleine groep superrijken die de gemiddelde burger benadelen? Dat vermoedt de geïnterviewde. Het gaat hem om de vraag: ’wat doen mensen met macht anderen zonder macht aan?’ (blz 86)

-Geopolitiek. Als kind is de geportretteerde met zijn politiek actieve ouders uit Iran naar Nederland gekomen. De achterdocht naar overheden heeft hij uit deze situatie meegenomen. Hij geeft een aantal voorbeelden van democratisch gekozen leiders, die overduidelijk het welzijn van hun land en de inwoners op het oog hadden, maar die zijn afgezet omdat er financiële belangen speelden i.v.m. olie en andere delfstoffen. Hij vertelt over Mohammad Mossadegh uit Iran, Patrice Lumumba uit Zaire, Salvador Allende uit Chili. Na een radicale periode heeft geportretteerde nog steeds een duidelijke mening, maar is meer genuanceerd.

-Big Agro. De geportretteerden hebben een biologisch melkveebedrijf. Sinds 10 jaar gebruiken ze geen kunstmest en antibiotica meer en de koeien eten vooral gras. De meeste veehouders zijn echter ingebed in een netwerk van bedrijvigheid dat zich bemoeit met mest, kunstmest, voeding, allerlei chemische middelen etc. Voor alle problemen die opdoemen staan die bedrijven klaar met weer een ander middel. De lobby van deze bedrijven heeft een invloed op de wetgeving die slecht uitpakt voor het dierenwelzijn en de bodemgezondheid. In plaats van maximale opbrengst zouden we moeten koersen op optimale opbrengst.

 

 

-Nieuwsmedia. Na een tiental jaar gewerkt te hebben als presentatrice verloor de geïnterviewde het vertrouwen in de media, omdat ze de berichtgeving niet objectief, rechtvaardig en sociaal vond. Het sloot niet meer aan haar eigen waarden. Negativiteit, angst en ophef geeft meer kijkcijfers en clicks. De negatieve benadering dringt door in ons onderbewustzijn en beïnvloedt ons handelen.

-Data-surveillance. De geportretteerde was lijsttrekker van de Piratenpartij. Hij strijdt voor transparantie en openheid, wat cruciaal is voor een eerlijk debat over complexe vraagstukken. Er zijn een aantal misstanden naar voren gekomen bij de inlichtingendiensten en andere instanties die over onze veiligheid waken. De toezichthouders zijn tandeloze tijgers, die versterkt zouden moeten worden. Er is behoefte aan kritische denkers die toegang hebben tot alle informatie en die meedoen aan het maatschappelijke debat.

-5G. Deze nieuwe technologie, de opvolger van 4G is volgens de geportretteerde onvoldoende onderzocht. We worden straks allen 24/7 blootgesteld aan de elektromagnetische velden waarmee 5G werkt. Wat zullen de lange termijngevolgen zijn voor de gezondheid, met name ook door de stapeling van alle draadloze apparaten in onze omgeving. De onderzoeken die gedaan zijn, lijken meer de industrie dan de mensen te beschermen. Bovendien is de bedreiging van onze privacy veel groter door deze technologie.

-Kindermisbruik. Nederland speelt een grote rol in de wereld van de kinderporno. Er verdwijnen (vooral in de VS) grote aantallen minderjarige vluchtelingen. Justitie doet te weinig volgens de geportretteerde. De recent ook in Nederland geuite ideeën die in Amerika door Q-Anon verteld worden van ritueel kindermisbruik door de elite, leiden de aandacht af van de werkelijke problemen. Ze heeft genoeg aan berichten uit officiële nieuwsbronnen om het onderwerp te blijven agenderen.

 

Meer wantrouwen

Andere geportretteerden zijn wantrouwender ten aanzien van de officiële versie van de zaken en geven verdergaande verklaringen.

-Big Farma. Volgens de geportretteerde zit de gezondheidszorg vol met perverse prikkels en is de farmaceutische industrie vooral uit op winst en niet op het optimaliseren van de gezondheidszorg. ’A patient cured is a customer lost’. (blz 265) Ziekenhuizen en universiteiten zitten in de tang van de industrie. Alternatieve ontwikkelingen die concurrentie zouden kunnen vormen, worden als kwakzalverij of pseudowetenschap bestempeld. Het huidige allopathische medische systeem is een doelbewuste creatie van Rockefeller en consorten. Uiteindelijk gaat het een alliantie van machtige families niet om winsten, maar om een uitgekiende aanval om de bevolking te controleren en uit te dunnen.

-Chemtrails. Bestaan de witte strepen die vliegtuigen in de lucht achterlaten uit meer dan condens en uitlaatgassen? Volgens de geportretteerde worden er chemische stoffen aan de brandstof toegevoegd, vandaar de naam chem-trails. Van officiële zijde is bevestigd dat er op kleine schaal wel onderzoeken zijn gedaan om te zien of op die wijze het klimaat te beïnvloeden is. Sommigen denken echter dat het veel vaker en op veel grotere schaal gebeurt, om diverse redenen. Wellicht om de militair-technische toepassingen, wellicht betreft het ook mentale beïnvloedingsprogramma’s.

-The Great Replacement. Door het immigratiebeleid is het aantal inwoners die uit Azië en Afrika afkomstig zijn sterk toegenomen. De bevolking verandert en de eigen cultuur dreigt ten onder te gaan. ’We weten niet meer wie we zijn’. Westerse samenlevingen en vooral de vermaledijde linksen voelen zich- ten onrechte volgens de geportretteerde- moreel verplicht het lijden van de wereld op zich te nemen. Een rationele discussie is niet mogelijk. Er zit een verdienmodel achter de vluchtelingenstromen.

-Vaccinaties. Er zijn vele misstanden in onze huidige maatschappij. Nadat zijn zoontje na een vaccinatie ziek werd, is de geportretteerde met name actief geworden om de problemen rond vaccinatie bekend te maken. Er is een gebrek aan wetenschappelijke onderbouwing en mensen worden onvoldoende voorgelicht over mogelijke bijwerkingen en gevaren voor de gezondheid. We kunnen onze gezondheid niet uit handen geven en toevertrouwen aan medici en farmaceuten, die zijn losgezongen van de natuur. Het zelfhelende vermogen van de mens, principes van balans en disbalans worden niet gebruikt. Ziekte is een verdienmodel, vaccinaties geven schijnveiligheid en voeden onnodige angst. 

 

 

-Klimaatverandering. De geportretteerde ontkent niet dat er klimaatverandering is, maar vindt de gebruikte modellen aanleiding geven tot grote argwaan. Wetenschappers weten nog veel te weinig over het klimaat. Het is niet zeker dat CO2 een zo grote rol speelt en dat er een grote opwarming zal zijn. Er wordt angst gecreëerd, er is veel geld gemoeid met het tegengaan van klimaatverandering. Zijn de machthebbers niet eigenlijk bezig om een technologische revolutie te bevorderen ten behoeve van een globale economie waar zij volledige controle over hebben? Als we echt om de mensheid geven, zouden we armoede, tbc en analfabetisme moeten aanpakken.

-Corona. De geportretteerde is van mening dat de bestrijding van de pandemie een manier is om het pad te effenen voor een totalitaire surveillancestaat. Hij vindt de plannen van The Great Reset van Klaus Schwab van het WEF zeer gevaarlijk. ’Het is een elitaire fantasie waarbij de rijken rijker zullen worden en de staat straks alle macht in handen heeft’. (299) Als het virus straks op zijn retour is, ’zullen we nooit meer vrij zijn’.

 

 

Mysteries

Twee onderwerpen worden besproken die wat mij betreft niet zozeer complotten zijn maar eerder mysteries.

-Graancirkels. Deze wonderlijke fenomenen worden niet serieus onderzocht. Voor de geïnterviewde gaven de verhalen van de boeren op wiens land soms heel plotseling een graancirkel verscheen de doorslag. Dat plotselinge verschijnen, de toestand van de planten waarin de cirkels verschijnen en de vaak verbazingwekkende geometrische complexiteit en precisie maakt de verklaring dat de cirkels door mensen gemaakt zijn onwaarschijnlijk. Mogelijke verklaringen variëren van natuurlijke fenomenen die niet passen bij onze actuele kennis tot het toeschrijven aan niet-menselijke, onbekende intelligenties, wellicht van buitenaardse oorsprong.

 

 

-Ufo’s. Er zijn talloze getuigenissen van het zien van ufo’s, ook door militairen, piloten en astronauten. De geportretteerde is lucht-en ruimtevaartwetenschapper, maar verloor zijn baan aan de universiteit door zijn aandacht voor ufo’s. Wetten van de zwaartekracht worden door hen getart. En wat komen ze doen?  ’We zijn het aan de wetenschap verplicht om het wel serieus te onderzoeken. Ook aan de waarnemers is er een verplichting om hun waarnemingen recht te doen.’ Soms zijn na ufo-waarnemingen atoomraketten afgeschakeld of vernietigd. Overigens is heel recent, na het uitkomen van het boek, in de VS een wet aangenomen om een instituut op te richten om ufo’s te onderzoeken.

 

Tenslotte nog

-Flat earth. Dit lijkt mij een categorie apart, mysterieus dat er mensen zijn die er werkelijk in geloven. In het dossier zijn berekeningen opgenomen die ’bewijzen’ zouden moeten zijn. Zo stelt de geïnterviewde ook dat het verdwijnen van een schip achter de horizon, waarbij we enige tijd alleen de mast zien te maken heeft met ons waarnemen en dat met een verrekijker het hele schip wel te zien is. Dit heb ik gevraagd aan een frequente zeezeiler, die dat laatste ontkent. De geïnterviewde merkt op dat als de aarde weer het middelpunt van het heelal is, we als mensen ten minste weer belangrijk zijn.

Als minidossier zijn onder de noemer popcultuur waarin deze onderwerpen vaak naar voren gebracht worden nog enkele theorieën besproken. De fake maanlanding wordt ook aangehangen door mensen die in de flat earth geloven. In deze categorie vallen ook de illuminati, het idee dat een groep machthebbers eigenlijk buitenaardse reptielen zijn. Er bestaat ook een groep rond ’free Britney’ de popzangeres die onder curatele van haar vader staat.

 

Wat kunnen we leren van hen

Harambam hoopt dat we deze groepen zien voor wat ze zijn en niet allemaal op een hoop gooien en wegzetten als ’wappies’. Ik ben het met hem eens dat we met name iets kunnen leren van hen, die ik hierboven heb genoemd onder het hoofdje maatschappijcritici. Het gaat om mensen die zich speciaal interesseren in een bepaald onderwerp en legitieme vragen stellen. Er zouden misstanden aan het licht kunnen komen door wat zij opwerpen. In de geschiedenis zijn er immers legio voorbeelden te geven van werkelijke complotten. Tot op zekere hoogte geldt dat voor de groep meer wantrouwenden. Lang niet alles is duidelijk, er blijven steeds vragen.

 

Wat beweegt al deze mensen om af te wijken van de officiële lezing? 

In de portretten komt de motivatie naar voren om zich in een andere dan de officiële versie van de werkelijkheid te gaan verdiepen. Die loopt uiteen en hangt samen met hun persoonlijkheid en specifieke situatie. In zijn proefschrift abstraheert Harambam van de particuliere motieven en signaleert hij een aantal redenen waarom mensen afwijken van de officiële versie. (ontleend aan de  Nederlandse samenvatting van het proefschrift: Waarheid op losse schroeven, complotdenken in een tijd van epistemische instabiliteit.)

-Er is een wijdverspreid ongenoegen met de instituties in onze maatschappij, dat vaak neerkomt op een wantrouwen ten aanzien van de toenemende macht en rijkdom die bij een kleine groep terecht komt.

-Er is een behoefte aan zingeving en existentiële betekenis in een onttoverde wereld.

- In onze gedigitaliseerd en gemediatiseerde wereld is het vaak moeilijk een onderscheid te maken tussen gemanipuleerde beelden en waarachtige. Feit en fictie lopen door elkaar heen.

-We hebben mede door het internet een democratisering van kennis meegemaakt. Velen van hen die Harambam sprak, vertelden dat juist door hun opleiding de sceptische houding naar officiële verklaringen is versterkt.

-Omdat zovelen veel gereisd hebben en ervaringen van andere culturen hebben opgedaan, is de bereidheid om de vanzelfsprekendheden van de eigen cultuur te relativeren groter.

-De rol die de ’complotten’ spelen voor de identiteitsvorming is van belang. In onze tijd is dat een reflexief project: we zijn allen meer bezig met kiezen, nadenken en experimenteren van onze identiteit. De complotdenkers kunnen gebruikt maken van relatief open sociale netwerken die voorzien in culturele hulpbronnen voor die identiteitsvorming. Het idee van een complot geeft, volgens hen, een eigenaardige vorm van troost en gerief: het maakt het onverklaarbare in deze wereld begrijpelijk

 

Omslag van het proefschrift van Jaron Harambam

 

Diversiteit

De mensen betrokken bij de complotgroepen zijn dwars door alle categorieën te vinden: leeftijden, geslacht, ideologische overtuiging, religie, inkomen, opleiding, etniciteit etc. Er zijn activisten bij die de straat opgaan en 5G masten in brand steken. Anderen trekken zich juist terug in zichzelf om zich te ontwikkelen zodat anderen zullen volgen. De derde groep wil mensen in contact brengen met hun denkbeelden. Overigens ervaren sommigen de naam complotdenkers als een geuzennaam en stellen dat tegenover de anderen die ze als makke schapen aanduiden.  Ze zien zichzelf als kritische vrijdenkers en vinden sommige anderen juist de échte complotdenkers

Er is een oerverhaal van een complot: een geheime groep die de touwen van het wereldtoneel in handen heeft. De antwoorden op wie die geheime groep zijn lopen echter zeer uiteen. Vanouds ging dat vaak om een concrete groep, zoals bankiersfamilies of de vrijmetselaars. We kennen natuurlijk allen het bestempelen van Joden als samenzwerende groep. Maar bij de besproken complotten gaat het meestal om onduidelijke krachten zoals het bancaire stelsel, de farmaceutische industrie. Het gaat om belangen en er wordt meestal niet van een opzettelijk plan uitgegaan. Hoewel er in sommige gevallen wel sprake is van een historische continuïteit van de complotten, zijn het vooral producten van een bepaalde tijd en plaats. 

Ook wat betreft de visie op wat de juiste kennis is, lopen de groepen uiteen. Er zijn er die feiten en bewijzen zoeken van een onomstotelijke waarheid. Maar soms gebruiken ze ook voelen, ervaren en verbeelden als kennisbron. Hoewel over het algemeen complotdenkers de waarheid gepresenteerd door de officiële instituties wantrouwen, verwerpen ze doel en functie van deze instituties niet. Ze willen ze juist ’zuiveren’ van de verontreinigingen zoals corruptie of belangenverstrengeling ed. Als we er zo naar kijken zijn complotdenkers niet een gevaar voor de maatschappij, maar kunnen zij een impuls geven aan sociale verandering en hervorming.

 

Kennisoorlogen

Er zijn ’waarheidsoorlogen’ aan de gang. Dat heeft te maken met het meta-narratief van de wetenschap (Lyotard) waarmee we waarheidsclaims meestal legitimeren. We verwerpen subjectieve ideeën en ervaringen als onbetrouwbaar. Wetenschap zou ons door de methodologieën en geïnstitutionaliseerde cultuur sociale besmetters als gevoelens, waarden, belangen, achtergrond, relaties en loyaliteiten ontdoen en objectieve zuivere kennis bieden. Wetenschap heeft nog steeds een groot gezag, maar het geloof in de mogelijkheid van objectieve kennis is in onze tijd problematisch geworden. Een grote rol speelt het besef dat kennis is geconstrueerd. Om de mate van waarheid van bepaalde kennis te achterhalen, willen vele van de waarheidszoekers begrijpen waar het op gebaseerd is, wie deze kennis heeft geproduceerd en met welke bedoelingen. Ze wijzen erop, dat feiten gemakkelijk gemanipuleerd kunnen worden en dat objectiviteit in de sociale werkelijkheid niet bestaat. Een beroep daarop doen is een manier is om de massa’s te manipuleren. Degenen met macht hebben veel meer mogelijkheden om een werkelijkheid te creëren die hun belangen bevordert.

Het zoeken naar een diepere waarheid, naar het échte verhaal past in een lange intellectuele traditie van wantrouwen tegenover de ervaring van alledag. Ricoeur noemt het de dialectiek van wantrouwen en noemt Marx, Nietzsche en Freud als exponenten daarvan. Marx sprak al over ’vals bewustzijn’, de échte situatie was de klassentegenstelling, de eigenaren van de productiemiddelen tegenover de rest. Mensen ervoeren dat vaak niet zo en identificeerden zich met sociale, ethische en ideologische aspecten. Voor Nietzsche was het de ‘Wille zu Macht’ die mensen werkelijk motiveert, terwijl ze aan de oppervlakte dat niet laten zien. Voor Freud was de werkelijke motivatie diep in onderbewuste dynamieken verborgen en maken we allerlei andere verhalen over ons gedrag. Ook voor vele sociale wetenschappen is het blootleggen van diepere betekenissen aan de orde van de dag. Argwaan over de gewone werkelijkheid en het vermoeden dat er een achterliggend verhaal is, is dus zeker niet voorbehouden aan complotdenkers.

 

Student en klimaatactivist Abbie Richards maakte dit overzicht van complotten in 2020 dat viraal ging op Tik Tok, en waar ze sindsdien ook video’s over dit onderwerp plaatst. Ze situeert beneden overtuigingen gebaseerd op feiten die plaats vonden en die later waar bleken te zijn. Hoe hoger we komen in de driehoek hoe verder de ideeën af staan van de werkelijkheid. (zie ook https://bijnaderinzien.com/2021/02/22/de-samenzwering-voorbij-complotten-over-complotten/)

 

Eén werkelijkheid is ongeloofwaardig

Harambam is ervan overtuigd dat de belangrijkste verklaring voor de populariteit van complotdenken te begrijpen is vanuit de grotere sociale ontwikkelingen. Dit geven de betrokkenen zelf ook aan. Het gaat om secularisering, de ontbinding van een gedeelde ervaring van stabiele waarheid. In de ontstane leegte is er toch behoefte aan metafysica. Ten tweede de mediatisering, door de digitalisering is er de mogelijkheid om op veel grotere schaal dan tevoren te manipuleren met kennis. De kritische houding en de reflexieve habitus van velen kunnen we aanduiden als een democratisering van het verwerven en beoordelen van kennis. Ten slotte heeft de globalisering de mogelijkheid van grotere perspectieven en andere zienswijzen teweeg gebracht. Deze ontwikkelingen hebben geleid ’tot een groeiend ongeloof in de mogelijkheid van één objectieve, eenduidige en onweerlegbare waarheid.’ (p337, Samenvatting proefschrift)

In deze tijd moeten we dus leven met meerdere waarheden naast elkaar. Hoe hiermee om te gaan? Harambam onderscheidt twee ideaaltypische manieren. Enerzijds zijn er mensen die volgens een positivistisch model op zoek gaan naar de “echte” waarheid, naar bewijzen en harde feiten.

Daarnaast zijn er mensen, ook onder de complotdenkers, van wie de manier van onderzoek postmoderne eigenschappen heeft: ’een ongeloof ten opzichte van objectieve waarheidsclaims, ruimte geven aan andere manieren van weten (emoties, gevoelens, intuïtie, ervaringen, gewoontes, metafysica, traditie, mythe, religieuze affecten, mystieke ervaringen, enzovoort), het “knutselen” van hele nieuwe werkelijkheden uit al deze verschillende vormen van kennis, en een eis tot meer egalitaire persoonlijke, sociale en culturele verhoudingen met experts.’ (blz 338, proefschrift)

Dé waarheid is op losse schroeven komen te staan ’waardoor wij haar continu moeten wegen, opgooien, deconstrueren, beoordelen, herschikken, meten, bestrijden, analyseren, bespelen en beworstelen. En dat is geen gemakkelijke taak, voor geen van ons.’ (blz 338) 

 

Enkele opmerkingen

De verhalen over en van de ’waarheidszoekers’ in de bundel zijn informatief en boeiend om te lezen. Wat kunnen we ervan leren? In ieder geval het een en ander over de menselijke aard: mensen kunnen zich in een bepaald onderwerp vastbijten, er veel tijd aan besteden en er veel kennis over opdoen. De verhalen in het boek illustreren hoe individuele mensen tot overtuigingen komen en hoe zich dat verder ontwikkelt. Een aantal van de geportretteerden vertellen dat ze na een radicale periode veel genuanceerder zijn geworden, anderen juist niet. Sommigen hebben een netwerk om zich heen verzameld. De voorbeelden laten ons de diversiteit van mensen zien en de complexiteit van de samenleving waar we ons mee moeten verhouden.

Dat gezegd, miste ik in de bundel wel een wat kritischer beschouwing van de complotten. Er zijn nogal wat verschillen tussen hen en het is toch wat ongemakkelijk om allen tezamen zonder enig commentaar in de bundel tegen te komen. Ook in zijn proefschrift onthoudt Harambam zich van uitspraken over waarde of waarheid van de onderzochte groepen, wat als wetenschappelijke aanpak te rechtvaardigen is.

In diverse persoptredens heeft Harambam benadrukt dat het goed is om met complotdenkers in gesprek te gaan. Een aantal van ons zullen in deze tijd te maken hebben met mensen met tegengestelde opvattingen, bijvoorbeeld over corona en vaccinaties en zich geconfronteerd zien met de vraag hoe zich onderling te verhouden. Wellicht is een gemeenschappelijke noemer van al de complotdenkers dat er geen goed gebruik van macht gemaakt wordt, of het vermoeden daarvan. Die vraag is relevant en belangrijk dat die gesteld wordt. De verklaringen en verhalen die mensen vervolgens als antwoord geven zijn te bestempelen als hypothesen. In dat woord besloten zit al de onzekerheid over het kloppen van deze verklaring en een openheid voor meer en andere informatie. Die openheid lijkt niet overal in dezelfde mate aanwezig te zijn.  Als een gesprekspartner slechts aan één waarheid vasthoudt, dan is er toch eigenlijk geen gesprek meer mogelijk? Zien we iets degreglijks ook niet in debatten in de TweedeKamer?

 

Ontvankelijkheid voor complotten

We zijn als mensen over het algemeen zeer goed in het zien van patronen. Er wordt wel gezegd dat mensen die in ’complotten’ geloven een te sterk afgestelde radar hebben om patronen te zien. We zouden kunnen aanvullen dat velen die zonder vragen de conventionele waarheden accepteren wellicht een te zwak afgestelde radar hebben. Wat betreft het beroep dat vaak gedaan wordt op ’een gevoel dat er iets niet klopt’ ben ik enigszins wantrouwend. Hoewel ik denk dat er wel degelijk  waardevolle intuïtie kan bestaan, als een meer geïntegreerde waarneming van ’feiten’ en een gevoelsmatig aanvoelen, gaat maar al te vaak bij een te groot vertrouwen hierop de kritische invalshoek verloren. (Zie hierover Lisa Feldman-Barett en hoe hoe emoties functioneren in CM 110).

Voorts wordt diverse denkfouten, ’bias’  genoemd om de verschijnselen te verklaren. We lijden, verreweg de meesten van ons overigens, aan een ’confirmation bias’, we staan vooral open voor informatie die onze denkbeelden bevestigt. We rationaliseren achteraf onze opvattingen die op gevoelens gebaseerd zijn. We zijn ontvankelijk voor wij-zij denken, en geven meer aandacht aan negatieve berichten en daarom aan samenzweringen, zondebokken en vijandbeelden. Daarnaast houden we in meer of mindere mate van ophef, spanning en sensatie, drama, intrigerende verhalen. Het ’detective ’ genre in films en literatuur is zeer populair. Ook daarom hebben complotten soms een aantrekkingskracht. (Zie ook https://theconversation.com/why-people-believe-in-conspiracy-theories-and-how-to-change-their-minds-82514)

 

Verhalen

Breed gedragen is het idee dat we floreren dankzij gedeelde verhalen, een idee onder andere populair gemaakt in de bestsellers van Yuval Harari. Een verhaal kan echter niet zonder een onderliggende waarde, waarin alle elementen op een zinvolle manier aan elkaar verbonden zijn. Ook in de sociale wetenschappen, zo gauw het over mensen gaat is een al te sterke objectivering niet goed mogelijk. Mensen hebben een innerlijk leven en dat speelt een rol in de maatschappelijke verschijnselen. Er is er altijd een interpretatie nodig en dus een standpunt van waaruit men vertrekt. Een dergelijk standpunt heeft altijd een morele implicatie. Discussies gaan veel te weinig over deze eerste uitgangspunten. We zouden een veel groter kritisch onderscheidingsvermogen moeten ontwikkelen waar we onze waarheidsclaims op baseren. Het beter ontwikkelen van dat onderscheidingsvermogen samen met een openheid een bereidheid om onze uitgangspunten te onderzoeken zou zeer wenselijk zijn in deze tijd van ‘epistemische instabiliteit’.