De emancipatie van Oekraïne door de eeuwen heen

Civis Mundi Digitaal #120

door Jan de Boer

De militaire invasie van Rusland in Oekraïne is het logische vervolg van de toespraak van Poetin op 21 februari, toen hij Oekraïne beschreef als een « Amerikaanse kolonie » en zei dat Oekraïners niet in staat zijn zichzelf te regeren. Poetin is een bekende en ware vervalser van de geschiedenis: het Oekraïense volk bestaat al heel wat langer dan de staat Oekraïne. Net als andere Europese volken in de tweede helft van de negentiende eeuw verscheen er in het Russische Imperium in het midden van die eeuw een nationalistische Oekraïense beweging. De Russische autoriteiten zagen er een Poolse manipulatie in. De nationalistische beweging werd geliquideerd en er werd een verbod uitgevaardigd om in het Oekraïens te publiceren. Oekraïners werden vanaf dat moment beschouwd als « Kleine Russen », een onderafdeling van het Russische volk. Het brandpunt van de Oekraïense cultuur verplaatste zich toen naar het Oostenrijkse Galicië.

Na een referendum in 1991, waarin 92% van de Oekraïners zich uitsprak voor onafhankelijkheid, kwam er een proces van nationale opbouw en staatsvorming van de grond dat in het Russische imperium en daarna in de Sovjet-Unie geen kans had gekregen. Om antwoord te geven op de twijfels over het voortbestaan van zijn land publiceerde de tweede Oekraïense president, Leonid Koutchma, in 2003 een boek met de titel « Oekraïne is geen Rusland ». En dat gevoel bindt het Oekraïense volk in zijn huidige strijd tegen het Rusland van Poetin.

Sinds dertig jaar leeft de Oekraïense bevolking in een denkbeeldige nationale wereld verschillend van Rusland met eigen media, musea, nationale feesten en geschiedenisboeken. Zeker, de in 1922 gecreëerde Sovjet-Unie heeft aan Oekraïne zijn huidige staatsomtrek gegeven en bijgedragen aan de ontwikkeling van een nationaal gevoel. De bolsjewieken hebben geprobeerd Oekraïners als onderdrukt volk in het Russische imperium te behagen en ze zo de communistische zaak te laten omhelzen. Maar de in 1918 uitgeroepen onafhankelijkheid was een perspectief dat een paar maanden later in een dodelijke burgeroorlog verdween. In de Sovjet-Unie werd het Oekraïense volk in de jaren 1930 met geweld onderdrukt. De van bourgeois nationalisme beschuldigde politieke en intellectuele elites werden niet zachtzinnig vervolgd of vermoord. De door Stalin bewust georganiseerde hongersnood (de zogeheten « Holodomor », 1932-1933) had ten minste 3,5 miljoen doden tot gevolg en was erop gericht de boerenbevolking en de nationale bindende kracht uit te roeien. Over deze tragedie werd tot in 1990 niet publiekelijk gesproken, maar bleef leven in het doorvertellen binnen families om uiteindelijk deel uit te maken van de officiële herdenkingen op de vierde zaterdag van november, wanneer kaarsen voor het venster worden aangestoken om de slachtoffers eer te bewijzen.

Oekraïne heeft overigens een duizendjarige geschiedenis. De huidige hoofdstad Kiev werd gesticht in de negende eeuw, en was de toenmalige hoofdstad van een uit vorstendommen bestaand imperium dat tot de dertiende eeuw heeft bestaan en als bevolking Slaven en andere volken had, waaronder joden uit het Oost-Romeinse rijk. Het Oekraïense grondgebied is gedurende vele eeuwen door Polen en Moskovië (dat later Rusland werd) begeerd.

Het huidige Oekraïne wordt gekenmerkt door regionale verschillen, talen, geloven en volkeren. Maar deze identiteiten verhinderen het samenleven niet, net als elders. Men is er Oekraïner, Oekraïens of Russisch sprekend van Poolse, Russische, Tartaarse, of Joodse herkomst. In het publieke debat komen controversiële herinneringen boven, met name uit de Tweede Wereldoorlog. Bepaalde nationalistische groepen werkten samen met de Nazi-bezetter en deden mee aan massale misdaden, waaronder de uitroeiing van de joden. Maar spreken over « denazificering » zoals Poetin doet om zijn oorlog tegen Oekraïne te rechtvaardigen slaat nergens op. Dan zou je ook kunnen zeggen dat in de Tweede Wereldoorlog de NSB-er Mussert reden zou kunnen zijn om Rutte als neonazi af te schilderen, of Macron vanwege de collaboratie van het Frankrijk van de collaborerende Pétain. De Oekraïense president, Volodymyr Zelensky, is in 2019 bij vrije verkiezingen gekozen met 73% van de uitgebrachte stemmen, Hij is een outsider in de politiek, is van joodse afkomst, en vrijwel zijn hele familie is door de nazi’s vermoord. Extreem-rechts is ondanks zijn zichtbaarheid (zoals overal ter wereld) electoraal gezien marginaal. En de Shoah, afwezig in de Sovjet-geschriften, is in Oekraïne onderdeel van een complex maar sterk aanwezig bewustwordingsproces.

De toespraken van Poetin over Oekraïne doen denken aan het misprijzen uit de imperiale en Sovjetperiode voor de onbeschaafde Oekraïense boer die niet waardig was een hoge cultuur als die van de Russen te bezitten. Nu, tegenover Rusland, is het Oekraïense patriotisme verder versterkt en tracht het zich te bevrijden van een eeuwenlange voogdij. Deze strijd is die van een volk dat weigert zich te onderwerpen en ik hoop meer dan van harte dat deze bloedige strijd uiteindelijk met succes voor de democratische Oekraïne beslist wordt.

Geschreven in maart 2022