Amerika

Civis Mundi Digitaal #122

door Jan de Boer

El Salvador, president Nayib Bukele en bendes

Het was een bloedbad zoals dit land ze sinds jaren niet meer heeft gekend. In het weekend van 25-27 maart werden 87 mensen vermoord: misdaden toegewezen aan de « maras », gangs die terreur zaaien in dit kleine Midden-Amerikaanse land. De reactie van president Bukele liet niet lang op zich wachten. Op 26 maart werd de noodtoestand afgekondigd. Die schortte de vrijheid van vereniging en de onschendbaarheid van correspondentie op, en stond afluisteren zonder juridische goedkeuring en voorlopige in hechtenisneming gedurende 15 dagen zonder tussenkomst van een rechter toe.

Soldaten met automatische geweren vulden de straten en met name in achterstandswijken werden politiecontroles verveelvoudigd. Op zondag 10 april werden meer dan 9000 personen gearresteerd. Familieleden verzamelden zich massaal voor de politiecommissariaten in de hoop informatie over hen te krijgen.

Ook in de gevangenissen werden tegenmaatregelen getroffen. « Wij hebben alles gerekwireerd, zelfs hun matrassen, wij hebben ze op streng rantsoen gezet en zij zien geen zonlicht meer, » twitterde president Bukele en hij beloofde dat « niemand de gevangenis zal verlaten ». Tot dan zaten ongeveer 16.000 leden van gewapende bendes in overbevolkte gevangenissen, op een geschat totaal aantal van 70.000 individuen, die zich vooral bezighouden met afpersing en drugshandel.

De Nationale Volksvergadering, gedomineerd door de partij « Nuevas Ideas » van president Bukele, nam wetten aan die vijf keer zo zware straffen voorziet voor het behoren tot een criminele groep en tot 45 jaar gevangenisstraf voor de leiders. Kinderen vanaf de leeftijd van 12 jaar kunnen nu veroordeeld worden tot 10 jaar gevangenisstraf. Ook staat er 10 jaar gevangenisstraf op verbreiding van berichten van gangs in de media « die ongerustheid of paniek bij de bevolking teweegbrengen ».

Het bloedige weekend werd door Bukele, die alles op alles had gezet om met een plan van territoriale controle (PCT) en de massale inzet van soldaten de criminaliteit te verminderen (« slechts » 1147 doden in 2021, het laagste aantal moorden sinds dertig jaar), als een diepe vernedering ervaren. Maar talrijke experts laten weten dat de enorme vermindering van het aantal moorden niet te danken is aan het PCT. In augustus 2021 toonde een onderzoek van « El Faro » aan dat de daling van het aantal moorden vooral het gevolg was van geheime onderhandelingen tussen de regering en drie gangsterbendes: Mara Salvatrucha (MS-13), Barrio 18 Revolucionarios en Barrio 18 Sureños. Eind 2021 legde de Verenigde Staten sancties op aan twee leden van de regering wegens « geheime onderhandelingen » met de georganiseerde misdaad.

Niemand kent de exacte redenen van dit bloedige weekend. Waarschijnlijk betreft het een breuk in het akkoord tussen de gangs en de regering, met name binnen een groep van de MS-13, omdat de regering zijn beloften om hun zekere voordelen toe te kennen niet gerespecteerd zou hebben.

De veroordeling van de door de Volksvertegenwoordiging aangenomen wetten is binnen de internationale gemeenschap unaniem. « Het geweld van de gangs is onaanvaardbaar, maar het gevangen zetten van kinderen is niet de oplossing, » lieten de Verenigde Naties in een verklaring weten. Mensenrechtenorganisaties wijzen keer op keer op de zeer arbitraire inhechtenisnemingen. De regering heeft op de misdaad gereageerd met het bedreigen van rechten en vrijheden. Zijn antwoord is extreem, buitenmaats en gevaarlijk voor de hele bevolking. De Amerikaanse minister van buitenlandse zaken, Anthony Blinken, heeft El Salvador opgeroepen « om de bedreiging van de gangs aan te pakken en tegelijkertijd de fundamentele burgerlijke vrijheden te beschermen, inclusief die van de pers en de vrijheid van meningsuiting ».

In een optreden voor 205 nieuwe politieagenten waarschuwde Nayib Bukele de criminele groepen: als zij zich willen wreken, worden de gevangenen uitgehongerd en « krijgen zij geen korrel rijst meer. En dan zien we wel hoe lang ze het nog uithouden ». Hij liet daarbij weten dat de kritiek van internationale organisaties hem volledig koud laat. « Laten zij de misdadigers mee naar hun land nemen als zij zoveel van hen houden: wij geven ze allemaal weg, twee voor de prijs van één. »

Geschreven in mei 2022

Het einde van de ‘Pax Americana’

Het einde van de « Pax Americana » is gekomen. Sinds de val van de Sovjet-Unie in 1991 stonden de Verenigde Staten garant voor de internationale orde, zonder dat men overigens een totale pacificatie van de internationale relaties bereikte: Joegoslavië, Irak, Syrië… Maar de dynamiek ging toch richting een mondialisering van commerciële uitwisselingen en een verbreiding van het democratisch model. De Amerikaanse hegemonie had een militair, politiek, economisch en ideologisch karakter. Maar langzaam maar zeker kwam deze hegemonie aan het einde van haar krachten. Geopolitiek gezien verloren de Verenigde Staten door de oorlog in Irak hun legitimiteit om een dergelijke macht uit te oefenen. Ook de economische crisis van 2008 gaf een dreun aan het prestige van de Verenigde Staten. En nu trotseert voor de eerste keer een grote mogendheid, Rusland, het land dat over het grootste nucleaire arsenaal ter wereld beschikt, openlijk Amerika.

De westerse repliek op de agressie van de Russische president Poetin is frontaal en leidt tot het isoleren van de Russische economie, en wel zodanig dat het moeilijk zal zijn om naar de vroegere economische situatie terug te keren. Wij hebben de wereld waarin gedurende dertig jaar de economie de politiek domineerde verlaten. Voortaan heeft de politiek voorrang. En het einde van de Pax Americana betekent het binnengaan in een meerpolige wereld met voortdurende concurrentie tussen een groot aantal naties. Dat betekent op haar beurt dat het risico van het begaan van vergissingen ook verveelvoudigt en dat het gevaar van een gewapend conflict toeneemt. Het herdefiniëren van een internationaal evenwicht is een uiterst gevaarlijk moment, want algemene regels daarvoor zijn nog niet opgesteld. Op de lange termijn verwacht ik een vorm van tweepoligheid tussen China en de Verenigde Staten, maar niets staat nog echt vast. China verkeert in een politiek- economische crisis, en als Donald Trump of één van zijn jonge hanen weer aan de macht komt… De Amerikanen mogen dan wel massaal het Russische handelen veroordelen, en de werkloosheid mag dan wel tot 3,9% gedaald zijn, Joe Biden profiteert daar niet van. Peilingen plaatsen Donald Trump voor Joe Biden voor de presidentsverkiezing in 2024. De culturele oorlogen bezetten er een doorslaggevende plaats. Fox News heeft het alleen maar over « cancel culture », over het fenomeen « woke », over culturele identiteit en nauwelijks over de oorlog in Oekraïne.

Europa is de plek waar het einde van de Pax Americana de grootste uitdaging is wat betreft veiligheid. Europa moet zich niet tevreden stellen met het verhogen van militaire uitgaven, maar moet strategisch gaan denken op continentale schaal. Want wat heeft het voor zin om zich te concentreren op de bescherming van nationale grenzen? De Russische dreiging is in het oosten van het continent, dus moet daar de verdediging collectief georganiseerd worden, inbegrepen mogelijke militaire steun aan Zweden en Finland. Europa moet laten zien dat de democratie nog altijd in staat is zich te mobiliseren, hetgeen zeker ook van belang is in het kader van internationale relaties. De sinds lang slapende economische reus Europa staat – mag ik hopen – nu op het punt wakker te worden, waarbij zij niet moet vergeten dat Europa en de Verenigde Staten lang niet altijd dezelfde belangen hebben. Maar als bij dat wakker worden « Europa » niet flink aangepakt wordt, geherstructureerd wordt om een echte eenheid te gaan vormen…

De oorlog in Oekraïne is deels een opzienbarend échec van de westerse diplomatie. Op het moment van de uitbreiding van de NAVO naar Centraal-Europa was het legitiem om Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije te integreren om een zekere instabiliteit te voorkomen. Maar dom genoeg werd door Europa « vergeten » om tegelijkertijd een strategische dialoog met Rusland te beginnen. Hierbij moet men niet vergeten dat binnen de NAVO de belangen van Europa en de Verenigde Staten niet altijd onder dezelfde noemer gebracht kunnen worden. De moeilijkste kwestie betrof Oekraïne, Wit-Rusland en Georgië: landen die niet alleen deel uitmaakten van de Sovjet-Unie, maar ook van het Russische keizerrijk. Hun toetreding tot de NAVO was niet mogelijk. Er moest een ander evenwicht gevonden worden en daarbij steunde men op de in 1994 ondertekende « Verklaring van Boedapest ». In 2008 dwong George W. Bush de NAVO de « Verklaring van Boedapest » te adopteren. De NAVO engageerde zich op dat moment om Georgië en Oekraïne te gaan integreren, zonder hiervoor een beslissende datum te noemen. Dat was een complete ramp, want men had voldoende gezegd om Rusland in woede te laten ontsteken en tegelijkertijd te weinig om Oekraïne en Georgië te beschermen. Deze twee landen vormden zo een soort « no man’s land ». Rusland begon vervolgens met zijn salami-tactiek: een « knabbelpolitiek ». Allereerst in Georgië, vervolgens in het oosten van Oekraïne en nu wil men zich eigenlijk meester maken van heel Oekraïne.

Natuurlijk is het een politieke realiteit dat twee soorten regimes, democratische en autoritaire, hier tegenover elkaar staan, maar ik denk niet dat het verstandig is om de westerse politiek op basis van morele categorieën te duiden. Die kunnen alleen maar onze tegenstanders, China en Rusland, inspireren om zich te verbinden. Natuurlijk zijn Rusland en China twee landen met een autoritair regime, maar het zijn wel twee heel verschillende landen, en daarom moet het Westen hen niet op dezelfde manier behandelen. Rusland is een land in verval dat haar kracht, haar macht probeert te gebruiken om te laten zien dat men nog altijd rekening met haar moet houden. Zij streeft ernaar om zoveel en zover mogelijk het internationale systeem te destabiliseren. Als fossiele brandstofstaat profiteert Rusland zelfs van de planetaire wanorde, want de koersen van de fossiele brandstoffen stijgen. In haar vrije val geeft zij zich zo over aan sabotage.

China daarentegen is een macht in opkomst. Zij wil zich doen gelden, maar wel zonder het internationale systeem af te breken. Zij wil aan macht winnen binnen het systeem, want zij beseft heel goed tot op welk punt zij via handel van het internationale systeem kan profiteren. De verder te ontwikkelen Westerse buitenlandse politiek moet in staat zijn op bepaalde Chinese zorgen een passend antwoord te geven, Rusland af te schrikken en munt te slaan uit de verschillen tussen beide landen. Bismarck had een gouden regel: zorg altijd voor betere relaties met je buren dan zij onderling hebben. Het bezoek van de vroegere Amerikaanse minister van buitenlandse zaken Kissinger onder president Nixon aan China berustte op deze logica: het verhinderen van een toenadering tussen de twee grote communistische staten. Maar Amerika schijnt deze nuttige politiek vergeten te zijn. Toen Joe Biden aan de macht kwam, wilden de Chinezen met het nodige ongeduld weten of de politiek van Donald Trump jegens hen een voorbijgaande verdwazing was of de nieuwe norm. Zij wilden met name weten of Biden de douanetarieven van zijn voorganger tegen China wilde handhaven. Biden liet ze in stand, met als resultaat dat China er nu van overtuigd is dat de Amerikanen een politiek van « containment » tegen China hebben geadopteerd.

Amerika zal een antwoord moeten geven op de vraag welke Chinese aspiraties zij als legitiem beschouwt. China is de tweede economie ter wereld en de tweede grootste bijdrager aan het budget van de Verenigde Naties. Amerika moet begrijpen dat als zij geen duidelijk antwoord op deze vraag geeft en doorgaat met de harde lijn, zij de Chinezen aanmoedigt om de bases van het internationale systeem te ondermijnen of op zijn minst de « spelers » die zich daartoe inspannen te steunen. Naar mijn mening is dit Amerikaanse falen een fundamentele vergissing. Europa heeft mijns inziens te taak om Joe Biden hier met kracht op te wijzen en in ieder geval deze politiek niet te volgen. Europa heeft haar eigen belangen, die niet altijd parallel lopen met die van de Verenigde Staten.

Wat betreft Taiwan hoop ik dat China de twee lessen die Rusland nu in de oorlog met Oekraïne leert, met de nodige aandacht volgt. De eerste les is dat men nooit het nationalisme moet onderschatten. De Amerikanen moeten dat in Irak en in Afghanistan begrepen hebben: het verzet is altijd groter dan gedacht. De tweede les is dat de internationale gemeenschap in staat is om kostbare sancties op te leggen: een signaal dat het in de mondiale economie geïntegreerde China ongetwijfeld goed gehoord zal hebben. Waar het Westen zich ook erg druk over maakt, is de kwestie van de Oeigoeren, toch ingewikkelder dan vaak gedacht wordt. Buiten kijf staat dat wat China doet, afschuwelijk is. Maar toch ben ik van mening dat het Westen ongelijk heeft door te zeggen dat het hier genocide, volkerenmoord, betreft. Het woord genocide verliest zijn zin, zijn kracht, als het in de politieke sfeer getrokken wordt. In Xinjiang wordt geen uitroeiingspolitiek bedreven. Het is eerder een massale gewelddadige indoctrinatie om de Oeigoeren te dwingen de islam af te wijzen en van hen onderdanige communisten te maken, hetgeen natuurlijk op zijn minst choquerend is. Daarbij worden zeer ernstige schendingen van mensenrechten gepleegd, maar dat betekent nog geen genocide. Het gebruik van een dergelijk woord is contra-productief, gegeven dat in Oekraïne massaal oorlogsmisdaden gepleegd worden en men met Peking een compromis moet vinden.

China is een autoritair land waar Xi Jinping zijn greep verder verstevigt. Hoe dat afloopt nu het land mede daardoor in steeds grotere problemen komt? Ik denk dat niemand gelooft dat het Westen er een verandering van het regime kan bewerkstelligen. Er moet dus een « modus vivendi » worden gevonden. Ik denk dat dat mogelijk moet zijn, want in China zijn er voldoende krachten die met de rest van de wereld verbonden willen blijven. Als Amerika vasthoudt aan de door Donald Trump uitgezette harde lijn, betekent dat niet dat Europa hier blindelings de Verenigde Staten moet volgen. Europa heeft haar eigen belangen.

Geschreven in mei 2022

Presidentsverkiezingen in Brazilië

Op 7 mei verzamelde zich een massale menigte mensen bij het Expo Center Norte in São Paulo om een historisch evenement bij te wonen: het begin van de campagne van Luiz Inácio Lula da Silva als kandidaat voor de presidentsverkiezing in oktober. Aan de zijde van de in het rood geklede actieve leden van de Arbeiderspartij waren er arbeiders in reflecterende oranje hesjes, actievoerders van seksuele minderheden met regenboogvlaggen en supporters van de voetbalclub Corinthians. Kortom, het hele palet van het « Lulisme ».

De kandidatuur van Lula da Silva is geen verrassing, en ook niet zijn eerste. Nu 76 jaar heeft hij in zijn politieke leven vijf keer meegedaan aan de verkiezingen en won hij ze twee maal, wat hem president maakte van 2003 tot 2011. Maar dit keer heeft zijn campagne een bijzondere sfeer. Vernederd en gevangengezet gedurende 580 dagen wegens corruptie alvorens onschuldig bevonden en bevrijd te zijn, gaat het de vroegere metaalarbeider niet alleen erom de verkiezingen te winnen, maar ook zijn met voeten getreden eer schoon te wassen en zich van zijn plaats in de geschiedenis van Brazilië te verzekeren. Of hij werkelijk brandschoon is, betwijfel ik.

Op 7 mei verwachtte iedereen een « show » van deze uit de as herrezen Braziliaanse feniks, op een manier waarvan hij alleen het geheim heeft. Maar nee, niets van dat alles. Het doel van die dag was niet een al enthousiaste menigte nog verder op te zwepen, maar om hem als waardige president te presenteren, als een vader van de natie ver verheven boven de elkaar bestrijdende militanten van de politieke partijen. Bijzondere zorg werd besteed aan de symbolen van het land. Na het zingen van het volkslied hield Lula da Silva voor de Braziliaanse vlag een toespraak waarvan een flink deel ging over de « soevereiniteit » van het land. Niet iedereen was blij met deze patriottische accenten en er waren er die weigerden het volkslied te zingen, dat te veel deed herinneren aan Jair Bolsonaro en aan het militaire regime (1964-1985). Mijn goede Braziliaanse vriend/schrijver François: « Misschien geen toespraak zoals zijn actieve aanhangers graag gehoord hadden, maar wel goed voor Brazilië ». Lula da Silva weet dat hij brede steun nodig heeft en werkt hard aan een brede alliantie: « Samen voor Brazilië » die niet alleen heel links, maar ook verschillende politieke centrumpartijen en zelfs een paar vooraanstaande rechtse leiders verenigt. De conservatieve 69-jarige Geraldo Alckmin, oud-gouverneur van de Staat São Paulo zou in dit kader bij een overwinning van Lula da Silva vice-president worden.

Maar behalve het verenigen van deze ongelijke politieke krachten ging het er vooral om de wereld gerust te stellen, want in de laatste weken heeft de linkse leider nogal wat misstappen gemaakt die zelfs zijn meest naaste bondgenoten ongerust maakten. Begin april zei hij dat « iedereen » het recht op abortus moet hebben, daarmee de religieuze conservatieven de heg in jagend, nog voordat hij de woede van de ordetroepen opwekte door te verklaren dat « Bolsonaro niet van mensen, maar alleen maar van politie-agenten houdt ». Begin mei viel hij in een interview aan het blad « Time » de Oekraïense president Zelenski aan, zeggend dat deze de « oorlog wilde », en dat « Zelenski even schuldig aan het conflict is als Poetin », dit tot verontwaardiging van veel westerse diplomaten.

In paniek door deze uitglijders en steeds weer nieuwe polemieken hebben de bondgenoten van Lula da Silva hun eisen gesteld: alleen toespraken met een kiezersverenigend karakter, professionalisering van de communicatie in de sociale media en drastisch snijden in de overdrukke agenda van de kandidaat om het risico van uitglijders terug te brengen. En dat is dringend nodig, want Bolsonaro doet het de laatste weken steeds beter in de opiniepeilingen: van 25% is de leider van extreem-rechts vandaag de dag opgeklommen naar 35% in de eerste ronde van de presidentsverkiezing, en hij komt nu steeds dichter in de buurt van Lula da Silva met zijn 40%. Bolsonaro heeft het voordeel dat zijn oud-minister van justitie, zijn tegenstander van rechts, de handdoek in de ring heeft gegooid. Daarbij komen ook recente bondgenootschappen met centrumpartijen. Nu de verkiezingen naderen, maakt Bolsonaro zich ook populairder met het officieel inwijden van infrastructuren en met nieuwe sociale hulpmaatregelen.

Lula da Silva reageert daarop met een eerste tournee door het land, te beginnen in Minas Gerais, het tweede reservoir van stemmen in Brazilië en wellicht de sleutelstaat van de komende verkiezingen. Natuurlijk speelt op de achtergrond ook nog altijd de mogelijkheid mee dat Bolsonaro bij een verkiezingsnederlaag de uitslag niet erkent en met steun van het leger een staatsgreep pleegt. Ik sluit dat beslist niet uit.

Geschreven in mei 2022