Antiliberale wereldorde

Civis Mundi Digitaal #132

door Herman Hümmels

“Wereldwijd staat de liberale democratie steeds meer onder druk.” (Vrij Nederland, 20-1-2023)

Casper Thomas is redacteur bij De Groene Amsterdammer. Hoewel het boek al een paar jaar oud is, is het nog steeds actueel. Met name sinds de oorlog in Oekraïne en de recente situatie in Brazilië en andere landen. De Autoritaire verleiding is gebaseerd op een kleine honderd interviews in Rusland, India, Turkije en de Verenigde Staten.

Liberale samenleving
Na de Tweede Wereldoorlog ving een groot experiment aan, gebaseerd op de driepoot:

• de vrijheid van burgers om te besluiten aan wie de macht tijdelijk werd gedelegeerd;
• de vrijheid van bedrijven en consumenten om transacties aan te gaan;
• de vrijheid van burgers om het eigen leven naar eigen goeddunken in te richten.

“Inmiddels zijn we op een punt gekomen waarop deze ideologie nieuwe concurrentie heeft gekregen.” (p11/12) Een liberale democratie steunt op gedeelde normen en sterke instituties. Instituties zijn stabiele, gewaardeerde en terugkerende patronen van gedrag. Ze worden versterkt door sociale normen, rituelen en andere psychologische investeringen. (p13)
Liberale democratie is: “de combinatie van algemeen kiesrecht en verankerde burgerlijke en persoonlijke rechten". Illiberale democratie is dan […] de combinatie van algemeen kiesrecht met beperkte rechten.” (p25)

Illiberalisme
Na de val van de muur (1989) leek het liberalisme zich voor eeuwig gevestigd te hebben in de westerse landen. Dat bleek een misvatting. Er kwam een tegenbeweging: steeds sterker zijn in sommige landen niet-liberale stemmen te horen. Burgers die de smaak van het liberalisme geproefd hadden maar iets anders wilden en een nieuwe politieke elite die actief op zoek was naar een nieuw politiek model troffen elkaar in de ‘illiberalale democratie’. De term werd eind jaren negentig gemunt door de Amerikaanse commentator Fareed Zakaria: het is te gemakkelijk om te veronderstellen dat vrijheid en democratie hand in hand gaan.

Kenmerken van het illiberalisme
Rechtsstaat, scheiding van machten en vrijheid van meningsuiting, vergadering, godsdienst en eigendom, staan los van ‘democratie’. “Daarvoor in de plaats groeit een model dat één dominante cultuur wil bevorderen, denkt in termen van vijandschap en de wil van de machthebber boven de rechtsstaat stelt.” (p14) Wezenskenmerken zijn een grote nadruk op de rol van de leider, uitstrekken van de grip op de rechterlijke macht en het inperken van de ruimte voor de onafhankelijke media.

De Visegrád-groep (Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije), de VS (Trump) en Brazilië (Bolsonaro) ontwikkelen zich steeds meer in de richting van het illiberalisme. Dit gaat gepaard met het herschrijven van de geschiedenis waarbij de nadruk ligt op een roemrijk verleden en het vestigen van een nieuw nationalisme, op grond waarvan een nieuwe symbolische orde wordt gevestigd. Illiberale leiders hebben het idee dat zij de enige zijn die de samenleving kunnen redden van de ondergang.
Wie tegen de leider is, of enkel weinig enthousiasme toont, begaat een vergrijp tegen het land en plaatst zichzelf buiten de nationale gemeenschap. Wie geen vriend is, “is automatisch een vijand, niet alleen van de tijdelijke machthebber, maar van het hele land.” (p256)

Turkije
Systematisch beschrijft Casper Thomas de specifieke ontwikkeling in verschillende landen, gelardeerd met persoonlijke bevindingen. De seculiere republiek die Atatürk voor ogen had, wordt door Recep Tayyip Erdoğan teruggebogen in de richting van de politieke islam. In 2002 werd Erdoğan premier van Turkije. Hij werd in het Westen geliefd om zijn hervormingen en economische liberalisering. Door de dubbele agenda is Erdoğan “als heraut van de liberale democratie iets uit het verleden.” (p47)

In 2017 zijn 140.000 boeken uit de staatsbibliotheken verwijderd. “Stuk voor stuk zijn het werken die in verband worden gebracht met Fethullah Gülen, de geestelijk leider die in ballingschap in de Verenigde Staten leeft.” (p31) Gülen wordt verantwoordelijk gehouden voor de couppoging van 2016. Na de staatsgreep kondigde Erdoğan de noodtoestand af. Er werden 40.000 arrestaties verricht om iedere vorm van oppositie in de kiem te smoren.

De gevolgen van de recente aardbeving hebben aangetoond wat de gevolgen zijn van een machthebber die zijn familie laat heersen over de bouwsector. Als zij de bouwvoorschriften hadden uitgevoerd, zouden de gevolgen van de aardbeving minder desastreus geweest zijn.

Hongarije
Viktor Orbán is van 1998 tot 2002 premier van Hongarije, sinds 2010 is hij dat opnieuw. In 2014 noemde hij Hongarije een ‘illiberale staat’. In 2018 zat Hongarije in het beklaagdenbankje van het Europese parlement wegens schending van de fundamenten waarop de Europese Unie was gebouwd. “De Hongaarse economie kenmerkt zich door ‘cliëntelisme, corruptie en conflicterende belangen.’... Een strijdvaardige Orbán nam het woord. ‘Dit is een belediging van de Hongaarse natie’, sprak hij. ‘Hongarije heeft zijn bloed vergoten voor vrijheid en democratie’.

De Europese volksvertegenwoordigers die hem de les lazen, behoorden tot een verwende generatie, vond Orbán: ‘U heeft democratie geërfd, niet persoonlijk moeten verwerven. U denkt vandaag Hongarije te veroordelen, maar wat u veroordeelt zijn verkiezingen en stemmers’... Bij de landelijke verkiezingen in het voorjaar van 2018 had Fidesz, de partij van Orbán, 48,6 procent van de stemmen behaald. Bijna de helft van de kiesgerechtigde Hongaren had gehoor gegeven aan de nationalistische lokroep die het refrein van deze tijd begint te worden.” (p81)
“We gingen naar bed als communisten en de volgende ochtend waren we democraten.” (p84) Aldus András Lánczi (2017). Hij noemt ‘machtsvergaring’ de ruggengraat van de politiek. “Hij zet zich af tegen liberalen die menen dat democratie en mensenrechten de ultieme normatieve grondslagen zijn.” (p85)

“Het is aan de machthebber om te bepalen wat goed is voor een land, en omdat hij weet wat goed is voor een land, zal hij alles doen om aan de macht te blijven.” (p118) Orbán is tegen ‘sovjetisering’ door Brussel.

India
India is sinds 1947 een democratie. Narendra Modi kwam in 2014 met een absolute meerderheid aan de macht. Daarmee werd afgerekend met de Nehru-Gandhi-dynastie en betekende ook “een fundamentele afwijzing van de consensus waardoor de Indiase democratie ruim zeventig jaar had gefunctioneerd.” (p128) Modi is leider van de Bharatiya Janata Partij (BJP) en gelooft heilig in een natie gestoeld op het hindoeïsme als leidende  cultuur.
“De ethiek van dienstbaarheid leerde Modi als lid van een hindoe nationalistische beweging uit de jaren twintig van de vorige eeuw, de RSS, die als doel had het ideaal van India als machtige hindoestaat te bevorderen. Deze organisatie combineert dienst aan de natie met de militante opstelling van het twintigste-eeuwse fascisme.” (p132) Hij trad in dienst van deze beweging en begon als manusje-van-alles dat schoonmaakt en thee zet. De RSS is de politieke schaduwmacht van de BJP. Het democratische imago wordt vooral hoog gehouden voor de aantrekkingskracht die het heeft op investeerders. India groeide het afgelopen decennium snel, maar de vruchten kwamen nauwelijks bij de arme bevolking terecht.

Rusland
De Russische middenklasse gelooft in een nieuw groots Rusland op grond van een electorale meerderheidspolitiek: de belangen van een bepaalde groepering zijn bepalend voor iedereen. Poetin in een toespraak bij de Valdai Club, een Russische denktank: “Onze westerse partners raakten ervan overtuigd dat hun zaak rechtvaardig was en riepen zichzelf uit tot winnaars van de Koude Oorlog… ‘Vervolgens besloten ze de democratie te exporteren, net zoals de Sovjetleiders dat met het socialisme hadden gedaan.’ Het resultaat noemde Poetin ‘ongelukkig’.” (p186) 

We hebben gezien waar dit op uitdraaide… Henry Kissinger: “Je kunt van Russen geen Europeanen maken.” (p186) Tegen het einde van zijn eerste termijn als president (2004) had Poetin het parlement getransformeerd tot een stempelmachine die niet veel meer deed dan presidentiële plannen goedkeuren.

Diep in het hart van de Russen leeft het idee van Rusland als een imperiale grootmacht. Poetin heeft sluimerende idealen van bovenaf aangewakkerd. Thomas besteedt uitgebreid aandacht aan de recente geschiedenis van Rusland. Tot 2018…

Verenigde Staten

Trump heeft voorgesteld om critici te vervolgen, omdat zij ‘de wil van het volk’ ondermijnen. Hij ziet macht als een instrument dat gehanteerd kan worden dwars door onafhankelijke instituties heen.
Amerika is de verdediger van “de liberale democratie, zoals vrije verkiezingen, scheiding van de machten, stevig verankerde individuele rechten. Inmiddels is die trend mondiaal op zijn retour. Amerika koos met Trump een president die juist de aanval opende op de liberale verworvenheden. India, Turkije, en Hongarije sloten zich al eerder aan bij de antiliberale wereldorde.” (235))

Conclusie
Thomas geeft een mooi overzicht van wat er zich tegenwoordig nog steeds afspeelt op het terrein van welk staatsmodel wenselijk is. Hij doet dit door een overzicht te geven van de landen en hun machthebbers die zich afkeren van de liberale democratie. De oorlog in Oekraïne laat zien waar een onliberale maatschappijvisie en aan je laars lappen van liberale uitgangspunten op uit kan draaien. Hoewel het boek al een paar jaar oud is, lijkt de actualiteit ervan toegenomen.