Palestina en Israël: veel emotie, weinig medemenselijkheid en integriteit

Civis Mundi Digitaal #139

door Toon van Eijk

1 Inleiding

In het NRC van 14/15 Oktober 2023 gaven verschillende personen commentaar op de emotioneel geladen discussie over het recente conflict tussen Palestina en Israël. Hoewel emoties als het ventileren van woede heel begrijpelijk zijn, is het m.i. toch noodzakelijk om voorbij zulke emoties te gaan en zo meer begrip te kweken en daadwerkelijke gedragsverandering te bewerkstelligen. Ik denk dat Spinoza enige verheldering kan brengen in het emotioneel geladen debat. Hieronder geef ik eerst een aantal commentaren zoals die verschenen in het NRC, waarna Spinoza’s interpretatie van emoties, gevoelens en gedrag ter sprake komt. Tenslotte beargumenteer ik dat een rationele analyse van het verhitte debat aanvulling met bewustzijnsontwikkeling behoeft.

2 Commentaar in het NRC op het emotionele verhitte debat

Caroline de Gruyter schreef m.i. terecht het volgende: “Voor nuance is weinig plek. De complexe voorgeschiedenis, de bezetting, de asymmetrische verhoudingen tussen de partijen, het feit dat Palestijnen niet automatisch Hamas steunen en Israeliërs niet automatisch hun regering, het feit dat je solidair kunt zijn met gewone burgers aan beide kanten – deze en andere, meer rationele kwalificaties verdwijnen in ons hyperemotionele, openbare discours”.

Melvyn Ingleby interviewde Kim Ghattas, een Libanees-Nederlandse schrijver en journalist in Beiroet, die zei: “De vraag is nu: laat Israël zich leiden door pure emotie en wraaklust, of kunnen ze het grotere plaatje zien en lessen trekken uit deze geschiedenis?”

Petra de Koning en Guus Valk interviewden Frans Timmermans die zei: “We mogen van Israël vragen om zich aan het humanitair oorlogsrecht te houden. Laat de menselijkheid leidend zijn … Ik begrijp de emoties, maar als een terroristische organisatie een pogrom uitvoert… je moet wel je moraliteit op orde hebben”.

En tenslotte luidde het Commentaar van NRC: “Er is geen ander buitenlands conflict dat in Nederland zo snel tot emoties leidt. In Nederland en veel andere Europese landen leidde de vraag of je naast steun voor Israël óók op de voorgeschiedenis en het lot van Palestijnen mocht wijzen tot verhit debat … Het is niet vreemd om de regering-Netanyahu erop te wijzen dat, hoe begrijpelijk de zucht naar vergelding ook is, oorlogshandelingen onderworpen zijn aan regels van humanitair oorlogsrecht”.

2 Spinoza’s interpretatie van de samenhang tussen emoties, gevoelens en gedrag

Ik denk allereerst dat het raadzaam is een onderscheid te maken tussen lichamelijke emoties en mentale gevoelens. De filosoof en huidige Denker des Vaderlands Marjan Slob schrijft in navolging van Spinoza: “Emoties zijn lichamelijke gewaarwordingen, gevoelens zijn geïnterpreteerde emoties”. Zij zegt ook: “Wat emoties onderscheid van gevoelens is dat emoties puur lichamelijke impulsen zijn die aanzetten tot gedrag, terwijl gevoelens ook om duiding van je eigen positie, vermogen tot reflectie, vragen” [1]. Onze eerste impulsieve reacties (puur lichamelijke emoties dus) moeten worden omgezet in doordachte mentale gevoelens. Volgens Spinoza kan dit door middel van de drie kennisvormen die hij onderscheidt: de verbeelding, de rede en de intuïtie.

In Spinoza’s terminologie is de ‘verbeelding’ een inadequate interpretatie van emoties. Dat is dus iets anders dan het huidige gebruik van de term ‘verbeelding’ die betrekking heeft op zoiets als fantasie, verbeeldingskracht of voorstellingsvermogen. Spinoza’s verbeelding resulteert bij hem in passieve (lijdzaam ondergane) gevoelens en re-actief gedrag. Spinoza zou het huidige hyperemotionele en verhitte debat over Palestina en Israël kwalificeren als ‘verbeelding’, die resulteert in ondoordacht, re-actief gedrag (hoe begrijpelijk ook in eerste instantie).

Spinoza’s tweede kennisvorm, de rede, staat bij hem voor een adequate interpretatie van emoties, die resulteert in neutrale gevoelens (neutraal in de zin van afstandelijk). Helaas zijn die gevoelens volgens Spinoza niet ‘affectief beladen’ waardoor ze vaak niet motiverend werken. Deze gevoelens zetten niet aan tot daadwerkelijke gedragsverandering. Men zou ook kunnen zeggen dat rationele analyse van emoties net zoals objectief feitenonderzoek (‘objectief’ voorzover dat mogelijk is) of factchecks vaak weinig impact creëren. Het emotionele klimaat in het Palestina-Israël debat wordt momenteel nog verder verslechterd door zaken zoals fake news op sociale media.

Spinoza’s derde kennisvorm, de intuïtie, resulteert daarentegen volgens hem wel in affectief beladen gevoelens en daardoor in pro-actief gedrag [2]. Zulk gedrag hoeft niet afgedwongen te worden door externe autoriteiten, het is intern gemotiveerd gedrag gegrond in interne waarden [3]. Helaas zegt Spinoza weinig over hoe een betrouwbare intuïtie te cultiveren die in maatschappelijk verantwoord gedrag resulteert.

3 Medemenselijkheid, moraliteit en integriteit

Frans Timmermans zegt in het NRC ‘Laat de menselijkheid leidend zijn’ en ‘je moet wel je moraliteit op orde hebben’. Ook hier is dan de praktische vraag hoe (mede)menselijkheid en moraliteit te cultiveren? Ik maak graag een onderscheid tussen extern opgelegde normen (bijvoorbeeld moraliteit gegrondvest in de autoriteit van een kerk) en intern ‘opgelegde’ waarden (gegrondvest in ervaringsspiritualiteit). Het cultiveren van hogere niveaus van medemenselijkheid vraagt m.i. om bewustzijnsontwikkeling of ervaringsspiritualiteit. Deze spiritualiteit is niet gebaseerd op dogma’s maar veeleer op zelfhulptechnieken. Het is een spiritualiteit die geen ‘geloof’ vraagt, maar persoonlijke ervaring.

Ervaringsspiritualiteit resulteert in zelfregulering oftewel het spontaan luisteren naar interne waarden, uitmondend in vrij, pro-actief gedrag. Wanneer iemands bewustzijnsniveau onvoldoende ontwikkeld is, zal dwang (in de vorm van het gehoorzamen aan - en zich identificeren met - extern opgelegde normen) onvermijdelijk zijn. In de huidige maatschappij met relatief weinig aandacht voor bewustzijnsontwikkeling lijkt een combinatie van handhaving van externe normen en cultivatie van interne (maatschappelijk verantwoorde) waarden voorlopig de verstandigste weg. Aangezien het gebruik van alleen de rede het voortslepende Palestina-Israël conflict niet echt vooruithelpt, lijkt mij aanvulling met bewustzijnsontwikkeling raadzaam.

De cultivatie van een betrouwbare intuïtie kan helaas niet op directe wijze getraind worden - het functioneert immers op een niet-bewust niveau - maar de ontvankelijkheid voor adequaat intuïtief functioneren kan wel getraind worden, bijvoorbeeld door middel van technieken voor bewustzijnsontwikkeling [4]. Marjan Slob schrijft: “Spontaan kunnen reageren vanuit verinnerlijkte waarden … Misschien is dat wel wat bedoeld wordt met integriteit …” [5]. Dit spontaan kunnen reageren vanuit verinnerlijkte waarden is het ultieme doel van het proces van bewustzijnsontwikkeling.

Het verhitte, emotionele debat over het recente conflict tussen Palestina en Israël en de oplossing van dit conflict hebben inderdaad baat bij meer medemenselijkheid, moraliteit en integriteit. Wetenschappelijk onderzoek toont aan deze zaken geleidelijk aan worden bevorderd door een proces van bewustzijnsontwikkeling [6].

Ilja Leonard Pfeijffer schreef op 18 oktober 2023 in HP/De Tijd het volgende: “Wat het moeilijk maakt om [over het Palestina-Israël conflict] te schrijven, is dat de meningen zijn voorgeschreven. Het is verplicht om het misdadige, racistische apartheidsregime van een expansieve staat, die meermaals is veroordeeld voor schendingen van de mensenrechten, het recht te gunnen op zelfverdediging”. Ik vrees dat zijn rationele analyse de polarisatie niet zal verminderen. Een breder omvattend collectief bewustzijn dat beide partijen insluit kan m.i. wel de polarisatie verminderen. Zo’n omvattend collectief bewustzijn komt uiteindelijk tot stand door individuele bewustzijnsontwikkeling op grotere schaal.

Eindnoten

1 Zie Van Eijk (2021): p. 74 in hoofdstuk 8.4: Onderscheid tussen emotie en gevoel bij Damasio.

Van Eijk T. (2021). Klimaatcrisis, gedragsverandering en bewustzijnsontwikkeling. Lulu [ook daar beschikbaar als pdf-file].

2 Zie: Diagram 2 op pagina 66, en hoofdstuk 8.6 Lijder of leider? De drie kennisvormen, en ook hoofdstuk 9 Voortgaande verwarring over intuïtie, instinct, emotie en gevoel in: Van Eijk (2021) [zie eindnoot 1].

3 Zie Diagram 1: Conceptueel kader dat individuele actoren en maatschappelijke structuren, en bewustzijn en gedrag met elkaar verbindt in: Van Eijk (2022) Civis Mundi » artikel » Hoe kan het ’Hersenbeest’ tot ecologisch en maatschappelijk verantwoord gedrag komen?

4 Voor meer over intuïtie, zie de subhoofdstukken 8.9 en 8.10 in: Van Eijk (2021) [zie eindnoot 1].

5 Van Eijk (2022) [zie eindnoot 3].

6 Wetenschappelijk peer-reviewed onderzoek naar de positieve effecten van beoefening van bijvoorbeeld de Transcendente Meditatie techniek kan gevonden worden op de website http://www.truthabouttm.org/truth/Home/index.cfm