Civis Mundi Digitaal #11
Bespreking van: Miklós Nyiszli, Assistent van Mengele. Pathaloog-anatoom in Auschwitz-Berkenau, Uitgeverij Verbum, Laren, 2012.
Wim Couwenberg
Miklós Nyiszli, Assistent van Mengele. Pathaloog-anatoom in Auschwitz-Berkenau, Uitgeverij Verbum, Laren, 2012.
Dit boek is al verschenen in 1946 en geldt als een van de bekendste Holocaustklassiekers. Het is een zakelijk verslag van de genocide die in Auschwitz in de oorlog plaats vond door een Joodse arts uit Hongarije die in juni 1944 met vrouw en dochter naar Auschwitz getransporteerd werd en daar door zijn professionele kwaliteiten als pathaloog-anatoom het ‘geluk’ had door de beruchte SS arts Joseph Mengele als zijn assistent geselecteerd te worden en er zodoende in geslaagd is die genocide te overleven zodat hij direct na de oorlog in dit boek nauwkeurig kon vastleggen wat hij zelf daarvan als getuige en noodgedwongen medewerker had meegemaakt. Het is vreselijk om daarvan na zoveel jaren opnieuw kennis te nemen. Maar het is goed dat dit boek na zoveel jaren ook in het Nederlands vertaald is. Het is een bekende geschiedenis. Maar het blijft onvoorstelbaar wat mensen in bepaalde historische contexten elkaar kunnen aandoen: de wreedheid, de meedogenloosheid, de niets ontziende mensverachting en haat die dan uit de schuifhoeken van het menselijke brein aan de oppervlakte treden. Daarbij komt nog de geraffineerde wijze waarop Joden als slachtoffers gedwongen werden zelf mee te werken aan hun eigen ondergang. Deze Joodse arts deed dat met veel andere Joden als lid van een Sonder Kommando die vier maanden vrijgesteld werden om de SS leiding te helpen bij het vergassen en verbranden van mede Joden en in die tijd een bevoorrechte positie genoten om na vier maanden zelf hetzelfde lot te ondergaan. De Joodse arts in dit boek heeft dit door stom geluk overleefd. Maar als slachtoffer en mededader onderging hij zodoende een dubbel noodlot. In zijn epiloog schrijft hij zelf hierover:
"Mijn ogen hebben twee miljoen mensen naar hun dood in de gaskamers begeleid en ik was getuige van de verschrikkingen van de brandstapels. Ik heb honderden lijken geopend op bevel van een geniale, maar tegelijkertijd gestoorde dokter, zodat een wetenschap, gebouwd op valse theorieën, hier baat bij zou hebben, baat van de miljoenen mensen die de gas- en brandstapeldood in zijn gestuurd. Ik sneed het vlees van de lijven van gezonde jonge vrouwen als voedingsbodem voor de bacteriekweken van dr. Mengele. Ik stopte invaliden en dwergen in chloorkalkbaden of kookte deze dagenlang, zodat er schone skeletten in de musea van het Derde Rijk terecht zouden komen. Hier zouden zij komende generaties overtuigen van de noodzaak van het uitroeien van een geheeld volk. Ik heb twee keer de adem van de dood gevoeld toen ik voor de geweren van de executiepelotons stond. Ik heb afscheid genomen van de bebloede lijken van dertienhonderd kameraden om als enige heraut over te blijven."
Toen het kamp bij de nadering van de Russen gesloten werd moest hij nog vele dagen met overgebleven gevangenen en SS soldaten dag en nacht over sneeuwvelden marcheren en daarbij vechten tegen de bevriezingsdood. Het is verschrikkelijk wat deze man doorstaan en overleefd heeft. Hij heeft die vreselijke tijd in Auschwitz dan ook niet lang overleefd, hij is slechts 55 jaar geworden. In feite heeft hij als gevangene gecollaboreerd met de vijand door Mengele als assistent bij te staan bij zijn wetenschappelijke experimenten en zijn moorddadige werk. Maar kun je hem dat kwalijk nemen? Mengele was doktor In de filosofie en de geneeskunde, een bezeten wetenschapsbeoefenaar die letterlijk over lijken ging om de racistische opvattingen van de biologische en antropologische wetenschapsbeoefening van het Derde Rijk te kunnen bevestigen. Na de oorlog wist hij berechting te kunnen ontlopen door naar Zuid-Amerika te vluchten waar hij in 1979 verdronk toen hij tijdens zwemmen in zee een beroerte kreeg.
De Holocaust geldt als dieptepunt van wat mensen elkaar kunnen aandoen. Maar het nazi geweld dat daarin tot extreme gelding kwam heeft diepe wortels in de geschiedenis van de Europese cultuur.[1] Dat ook onze moderne cultuur hiermee te maken heeft is door de bekende Pools - Britse socioloog Z. Bauman onverbloemd in het licht gesteld. Als schoolvoorbeeld van moderne planning, rationeel beleid en efficiënte probleemoplossing ziet hij in de Holocaust een logische consequentie van de instrumentele rationaliteitsopvatting van de moderniteit. Aan de extreme ontaarding van het nazigeweld in het Derde Rijk danken we na de oorlog de proclamatie van de idee van menselijke waardigheid als grondslag van een groeiennde reeks van mensenrechten als internationale verantwoordelijkheid.
[1] Zie E. Traverso, De oorsprong van het nazigeweld. Een Europese genealogie, 2010.