Het libertarisme en het nieuwe Oost-West conflict

Civis Mundi Digitaal #26

door Wim Couwenberg

Het libertarisme en het nieuwe Oost-West conflict: principiële stellingname tegen westerse anti-Russische sanctiepolitiek

Wim Couwenberg

Binnen de liberale denktraditie pleegt met een drietal afzonderlijke denkrichtingen te onderscheiden: het klassieke liberalisme, waarvan het neoliberalisme een nieuwe actuele variant is; het sociaal liberalisme, waarvan in Nederland D’66 een exponent wil zijn; en het libertarisme dat in Nederland wel enige aanhang heeft, maar als politieke denkrichting toch een marginaal fenomeen is gebleven in tegenstelling tot in de VS waar het meer weerklank vindt.

Binnen het libertarisme onderscheidt men nader een anarchistische variant, vertolkt door anarcho-kapitalisten die de staat volledig afwijzen; en het zongenaamde minarchisme dat een minimale staat gedoogt met het oog op de zorg voor defensie, politie en justitie.[1]

Zoals gezegd, is het libertarisme in Amerika binnen de daar dominerende liberale denktraditie een respectabele richting met als meest prominente politiek-filosofische exponent Robert Nozick (1938-2002), die het als minarchisme krachtig vertolkt heeft in zijn bekende boek Anarchy, State and Utopia (1974) en daarmee zoveel succes had dat libertarisme enige tijd deel werd van de politiek-filosofische mainstream. Meer bekend nog is Ayn Rand (1905-1982) die het libertarisme eerst uitdroeg in succesvolle en klassiek geworden romans als The Fountainhead (1943) en Atlas Shrugged (1957) die op veel Amerikaanse middelbare scholen zelfs verplichte leesstof geworden zijn; en dat libertarisme vervolgens propageerde in non-fictie en in lezingen.

Libertarisme in het voetspoor van links tijdens de Koude Oorlog

Al is het libertarisme in Nederland een marginaal fenomeen gebleven, we kennen niettemin een libertarische partij die zo nu en dan van zich laat horen, zoals onlangs in het nieuwe Oost-West conflict. Tijdens de Koude Oorlog was er sinds de jaren ’60 een sterke linkse stroming die hardgrondig pleitte voor toenadering, detente en dialoog in de Oost-West betrekkingen, en uit dien hoofde krachtig stelling nam tegen voortgezette ideologische bestrijding van het wereldcommunisme. Dit tijdschrift is daar nauw bij betrokken geweest. Bij onze ideologische bestrijding van het wereldcommunisme werd ons als tijdschrift het cultiveren van een vijandbeeld nadrukkelijk verweten. Dat laatste komt nu luidruchtig en kritiekloos terug in dit nieuwe Oost-West conflict, hoewel Rusland onder leiding van Poetin veel minder bedreigend is dan de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog. Het wij-zij denken is ook weer helemaal terug, en wordt eveneens kritiekloos geaccepteerd, terwijl dat wij-zij denken ons als tijdschrift als politiek heel incorrect verweten werd, toen in Civis Mundi op sociologische gronden het bestaan en de bestaansreden van nationale, i.c. Nederlandse identiteit verdedigd werd.

In het nieuwe Oost-West conflict, dat nu is ontstaan als reactie op de politieke omwenteling in de Oekraïne, de daaropvolgende afscheiding van de Krim en annexatie door Rusland, de Russische steun aan Oekraïense separatisten en de vliegramp in het pro-Russiche deel van de Oekraïne, is het niet een linkse, maar veeleer een rechtse stroming als het libertarisme die nadrukkelijk opkomt voor toenadering en dialoog tussen Oost en West. Dat gebeurde met name in een opiniebijdrage in De Volkskrant. Daarin wordt krachtig stelling genomen tegen de anti-Russische sanctiepolitiek van westerse zijde. De geschiedenis van economische sancties, zo wordt betoogd, is een lange geschiedenis van mislukkingen. Herinnerd wordt daarbij aan de decennialange sancties tegen landen als Iran, Cuba en Noord-Korea. Vrijheid is daarentegen de meest humane, vredige en op lange termijn effectieve strategie om het ‘wij tegen zij’ denken de kop in de drukken. We moeten dus bruggen bouwen naar de Russische bevolking toe en daarmee in gesprek komen. In een ingezonden stuk in de Volkskrant werd dit meteen als heel naïef van de hand gewezen.

Die anti-Rusissiche sanctiepolitiek is van RUsissche zijde onmiddellijk beantwoord met tegensancties. Resultaat van dit alles is drieërlei: bepaalde bedrijfstakken, zoals telers van fruit en groente, worden onevenredig zwaar getroffen, en vragen daarom aan de overheid om compensatie, de tuinbouw is nu al in crisis geraakt; veel voedsel wordt noodgedwongen vernietigd, terwijl zoveel mensen in de wereld van honger omkomen; en het prille herstel van de Europese economie wordt hiermee ook bedreigd. Zorgwekkende tekenen van economische stagnatie in Europa stapelen zich weer op. Het negatieve effect van de Russische represailles op de Europese economie zal daarbij de komende maanden duidelijk voelbaar worden. Zoals in onze commentaarrubriek uiteengezet wordt, getuigt die anti-Russische sanctiepolitiek van weinig kennis van zaken en historische besef. Als Dick Berlijn, voormalig Commandant der Strijdkrachten, Rusland onder Poetin in het Financieele Dagblad vergelijkt met Nazi-Duitsland en waarschuwt voor een nieuwe appeasement-politiek, geeft hij hiervan op overtuigende wijze blijk.

Manifesta 10

Spoedig na die opiniebijdrage was er een interessante confrontatie over deze kwestie in diezelfde Volkskrant. De kunstcriticus van die krant betoogde dat Manifesta 10, zoals in de Hermitage in Sint-Petersburg georganiseerd, z’n biezen moet pakken en Rusland de rug moet toekeren. Na de vliegramp in Oekraïne is er geen excuus meer om die tentoonstelling daar door te zetten. De directeur van Manifesta, Hedwig Fijen, reageert hierop in de Volkskrant, geheel in de geest van juist vermelde kritiek van de Libertarische Partij. Manifesta is een onafhankelijk opererende Europese kunstorganisatie, die als doel heeft een dialoog op gang te brengen tussen Oost en West. De huidige tentoonstelling, betoogt de directeur van Manifesta, is speciaal bestemd voor een andersdenkend Russisch publiek. De Hermitage in Sint-Petersburg is daar een uitgelezen plaats voor, omdat het een groot en breed Russisch publiek bereikt. Het was ook passend, omdat het museum zijn 250^e verjaardag wilde aanvangen met de introductie van hedendaagse kritische kunst. Daarbij is de voorwaarde die van onze zijde gesteld is van volledige artistieke vrijheid ook gegarandeerd. Het is teleurstellend dat de kunstcriticus van de Volkskrant eenduidig redeneert dat onze aanwezigheid in Rusland een legitimatie zou zijn voor het repressieve beleid van Poetin. Alsof kunstenaars met hun werken juist nu geen tegengeluid meer kunnen tonen in al hun gelaagdheid, veelvormigheid en radicaliteit. De directeur bestrijdt ook dat Manifesta door haar aanwezigheid in Rusland direct betrokken zou zijn geraakt bij de huidige Russische Oekraïnepolitiek. Omdat wij in alle bescheidenheid zien en horen hoe kunstenaars in de dagelijkse praktijk van Manifesta omgaan met de actualiteit, durf ik te stellen dat er niets van klopt. Een mogelijk ‘exit’ van Manifesta, zoals de kunstcriticus voorstelt, vervolgt zij, zou alleen de conservatieve medestanders van Poetin in de kaart spelen, die vanaf het begin gekant waren tegen onze aanwezigheid in Sint-Petersburg. We zouden met dat vertrek juist de groep andersdenkenden in Rusland buitensluiten. Daarom is het essentieel dat we in dialoog blijven met het Russische publiek. Kunst positioneert zich hier als breekijzer, maar ook als brug. Manifesta wil via de kunst het andere geluid laten horen, een stem die niet door Russische propaganda is ingegeven. Een stem ook die niet tot haat oproept.

Het lijkt me goed de tegendraadse opstelling van Manifesta 10 hier kort weer te geven, in aansluiting op de stellingname van de Libertarische Partij. Het illustreert dat dit nieuwe Oost-West conflict niet een tweede Koude Oorlog is, zoals in dezelfde Volkskrant beweerd wordt, maar een nieuwe conflictsituatie met een heel andere, i.c. geopolitieke achtergrond. Culturele betrekkingen hoeven niet ondergeschikt gemaakt te worden aan een dergelijke conflictsituatie, met een veel minder wegende inzet dan in de Koude Oorlog, toen cruciale ideologische motieven in het geding waren.