Pas op, Frans: kies voor een Europese systeemwissel in plaats van deregulering

Civis Mundi Digitaal #27

door Leo Klinkers

Pas op, Frans: kies voor een Europese systeemwissel in plaats van deregulering

Leo Klinkers

co-auteur van de European Federalist Papers

Deregulering onbegonnen werk: bestrijding van symptomen

Het is de vraag of Frans Timmermans weet waar hij aan begint. Hij heeft de opdracht om de voortwoekerende EU-regelgeving terug te dringen. Dit wordt tevens geïnterpreteerd als een opdracht om de EU te concentreren op hoofdzaken en – conform het subsidiariteitsbeginsel – al het andere over te laten aan de lidstaten. Dit zijn twee verschillende zaken: een opdracht tot deregulering is iets anders dan een concentratie op hoofdzaken.

Om de problematiek van overregulering te begrijpen moet men beschikken over kennis van (a) het ontstaan van bestuursrecht, van (b) de constitutionele en institutionele/bureaucratische basis die dat bestuursrecht doet groeien en van (c) het cybernetische aspect van zichzelf versterkende wildgroei van regels dat automatisch gaat spelen zodra de constitutionele en institutionele/bureaucratische basis systeemfouten vertoont. Die wildgroei is de reden om dit Commissariaat in het leven te roepen en daar een sterke man tegenaan te zetten.

Maar de Romeinen wisten het al: dit is een zinloze – sterker nog: een contraproductieve – opdracht. In hun strijd tegen het summum ius, summa iniuria (hoe meer recht, hoe meer onrecht) gebruikten ze al de metafoor van de mythologische meerkoppige draak wiens koppen je wel kunt afhakken om er vervolgens een dubbel aantal voor terug te krijgen: een kop eraf, twee erbij.

Een voorbeeld uit de tuinierspraktijk is misschien duidelijker. Zevenblad is het ergste onkruid. Het woekert voort en vermenigvuldigt zich extraponentieel zodra je boven de grond een stuk van de plant afrukt of onder de grond met schoffelen het gangenstelsel door snijdt. Als je met de schoffel op vijf plekken de ondergrondse strengen door snijdt ontstaan er vijf maal twee is tien nieuwe planten. Er is maar één methode om Zevenblad te verwijderen: de tuin volledig omspitten, alle ondergrondse wortels, en alle van wortel tot wortel lopende strengen, met de hand verwijderen tot en met de laatste centimeter. Om de uit bureaucratisering voorkomende overregulering te stoppen is dezelfde methode nodig.

Dit proces van voortwoekerende wildgroei van regels speelt al sinds het Verdrag van Rome (1957) door de voortdurende verdragswijzingen. De basisfout van dat verdrag komt voort uit de Schuman Declaration van 1950 die de beslissingsmacht in Europa in handen van regeringsleiders legde. De daaruit voortvloeiende problemen groeiden exponentieel doordat men ze probeerde te elimineren door steeds weer nieuwe verdragen te sluiten. Zodra je echter gaat ‘schoffelen’ in ‘juridisch onkruid’ nemen de problemen toe in het ritme 2-4-8-16 et cetera. Voor een gedetailleerde uitleg van die toenemende systeemfouten in de constitutionele en institutionele basis van de intergouvernementele EU verwijs ik kortheidshalve naar de European Federalist Papers (www.europeanfederalistpapers.eu).

Gaan vechten tegen de hieruit voortvloeiende reguleringsdrift is onbegonnen werk. Niet alleen zal het meer regels opleveren, ook binnen de instituties zullen de Commissarissen zich tegen Frans Timmermans gaan keren omdat hij uiteindelijk alleen maar kan slagen als hij alle commissariaten sluit. Dat is het EU-equivalent van elk spoor van Zevenblad in je tuin uitroeien.

Even terug naar het Amerika van 1787: wat leert dat?

Het is echter de vraag of Juncker en Timmermans inderdaad willen proberen om die regulering te stoppen. Het is denkbaar dat ze eigenlijk iets geheel anders willen, iets wat ligt besloten in de interpretatie van de opdracht van Timmermans, namelijk een concentratie op hoofdzaken. Dat is bepaald iets anders dan deregulering. Om de EU te brengen tot aandacht voor hoofdzaken en de rest via het subsidiariteitsbeginsel over de laten aan de lidstaten, is een systeemwissel vereist. Om dit te kunnen toelichten moet ik naar het Amerika van 1787, naar de James Madison-George Washington analogie.

Zeer in het kort zit die analogie als volgt in elkaar. In 1776 verklaarden de Engelse kolonies zich onafhankelijk van Engeland (Declaration of Independence). George Washington zorgde voor de daarna volgende overwinning van hun bijeengeraapte leger. Dertien staatjes vormden een Confederatie op basis van een Verdrag: de Articles of Confederation. Na tien jaar waren ze in 1786 de kluts kwijt: de Confederatie had geen eigen geld, geen echt leger, geen buitenlands beleid, geen instituties, alle staten hun eigen bestuurlijke probeersels, niks werkte goed. James Madison stuurde George Washington een brief waarin hij uitlegde dat het zo niet langer kon en Washington beval tot het organiseren van de beroemde Conventie van Philadelphia 1787. Opdracht: verander, verbeter en versterk het Verdrag van de Confederatie. Na tien dagen legde de Conventie die opdracht naast zich neer. De vijfenvijftig gedelegeerden begrepen dat de opdracht tot verbetering van het Confederale Verdrag alleen maar meer knoeiwerk zou opleveren en besloten dat Verdrag in de prullenbak te gooien en iets geheel nieuws te maken. Een systeemwissel van formaat: de creatie van de Federatie van de Verenigde Staten van Amerika, een federaal lichaam dat zich alleen met hoofdzaken bezighoudt, en al het andere laat rusten onder het soevereine en autonome gezag van de lidstaten. Immers, in een federatie zijn zowel het federale lichaam als ook de lidstaten soeverein: het federale lichaam voor de onderwerpen a, b en c, en de lidstaten voor alle andere onderwerpen. Het kan ook zo worden gezegd: een federatie is de gesublimeerde subsidiariteit.

Probleemanalogie

Terug naar Timmermans en Juncker. Of ze zichzelf zien als de James Madison (Timmermans) en de Washington (Juncker) van deze tijd weet ik niet. Of de opdracht tot deregulering een dekmantel is om de Europese variant van de Amerikaanse systeemwissel te gaan opvoeren weet ik ook niet. Maar de probleemanalogie is nagenoeg volledig. Wat zich qua problematiek nu afspeelt binnen de EU lijkt als twee druppels water op de problemen van de dertien Confederale staten rond 1787. De systeemfouten van het Verdrag van Lissabon zijn zo talrijk en zo groot dat deregulering (bestrijding van een symptoom) – of aanpassing van dat Verdrag (bestrijding van de oorzaken van dit symptoom) – beide de Zevenbladwerking vergroten. Als Timmermans over voldoende kennis en moed beschikt kan hij alleen maar voorstellen om net als de Conventie van Philadelphia een systeemwissel te introduceren door de intergouvernementele EU met zijn onwerkbare en problemen creërende Verdrag van Lissabon te verruilen voor een federaal EU op basis van een beknopte Grondwet. Dan, en alleen dan ontstaat de door Nederland en vele andere lidstaten gewenste situatie dat de EU zich beperkt tot hoofdzaken en de rest overlaat aan de lidstaten. Nog anders geformuleerd: voor het bereiken van een Europees besluitvormend lichaam dat zich concentreert op hoofdzaken is er slechts één geëigende staatsvorm, namelijk die van een federatie. Zij, die een federatie zien als een superstaat zijn conceptueel onwetend en weten dus niet waar ze over praten.

Kansen voor een systeemwissel?

Voor steun voor zo’n systeemwissel kan Timmermans waarschijnlijk rekenen op het Europees Parlement. Sinds de laatste verkiezing in mei is het aantal federalisten in dat parlement sterk toegenomen. Europees verstand komt kennelijk met de tijd. Nu Juncker (christendemocraat met federale sympathie) voorzitter is van de Europese Commissie en Schulz (sociaaldemocraat die als Duitser de kracht van een federale staatsvorm kent) voorzitter is van het Europees Parlement maar in 2015 aftreedt, ligt het in de lijn van verwachtingen dat een federalist als Guy Verhofstadt hem opvolgt. Het enige ‘vuiltje’ dat Verhofstadt moet zien kwijt te raken is zijn steun aan de zogeheten Fundamental Law, een voorstel vanuit zijn eigen politieke fractie om het Verdrag van Lissabon te verruilen voor een nieuw verdrag. In de European Federalist Papers leggen wij uit waarom een (nieuw) verdrag nimmer kan leiden tot een Europese federatie. Je kunt van een kraai geen duif maken.

Enfin, of Juncker en Timmermans, al dan niet gesouffleerd door premier Mark Rutte, het federale scenario verschuilen achter het bij voorbaat tot mislukken gedoemde dereguleringsscenario, weet ik niet. Het lijkt, eerlijk gezegd, ook onwaarschijnlijk. Van Rutte en Timmermans is tot nu toe nooit enig positief geluid over Europese federalisering gehoord. Van Juncker zijn er wel uitspraken over federalisering. Maar voor zover mij bekend liggen die in de lijn van Verhofstadt, namelijk in het wijzigen van de bestaande verdragen. Dat is dus proberen om van een kraai een duif te maken. Gaat niet lukken.

Als Timmermans niet kiest voor de systeemwissel, maar voor de strijd tegen regulering en de bureaucratisering, dan is dat zijn politieke einde. Die strijd is namelijk bij voorbaat verloren. Als hij zich daarentegen inzet voor een systeemwissel – het steeds slechter werkende intergouvernementele EU bestuurssysteem verruilen voor een federale staatsvorm – kan hem dat tot de Europese staatsman van de 21^e eeuw maken.