In kort bestek: Joods-christelijke traditie als ambivalente achtergrond van onze moderne seculiere beschaving

Civis Mundi Digitaal #42

Ik ben opgegroeid met het vroeger bekende gezegde van Willem Bilderdijk: in het verleden ligt het heden, in het nu wat komen zal; met andere woorden, met het besef van de eenheid van verleden, heden en toekomst, ondanks breuken in het geschiedverloop. Met het dominerende hodiecentrisme van deze tijd behoor ik zodoende tot een verdwijnende generatie. Al raakt de joods-christelijke traditie steeds meer op de achtergrond, zij leeft nog wel op geseculariseerde wijze in deze tijd voort. Wel wordt daar steeds minder aan herinnerd. Dat valt eveneens op bij de viering van traditionele christelijke feestdagen, zoals kortgeleden kerstmis. Dat raakt inmiddels in vergaande mate geseculariseerd en vercommercialiseerd. Dat valt temeer op nu er een groeiende islamitische minderheid in ons midden is, die haar feestdagen serieus en nauwgezet beleeft en viert.

Het woord kerst is een 13^e-eeuwse verbastering van de naam Christus, en heeft in de loop der eeuwen gestalte gekregen in een reeks van gebruiken en uitingen die we plegen samen te vatten als onze kersttraditie. Maar die traditie verbleekt meer en meer. Onze rijke cultuur van kerstliederen van weleer ebt langzaam weg uit onze samenleving. Zowel thuis als op scholen worden ze steeds minder gezongen, zoals het traditionele woord ‘kerst’ als voorvoegsel van allerlei tijdens de kerstdagen gangbare woorden vervangen wordt door een andere, seculiere term (feeststol bijvoorbeeld, in plaats van kerststol). Ontkerstening van onze beschaving gaat zodoende hand in hand met een toenemende ontkersting van wat eens het kerstfeest was.

Niettemin is onze moderne beschaving niet denkbaar als we die abstraheren van die joods-christelijke traditie. Zo bouwt bijvoorbeeld de moderne vooruitgangsgedachte als inspiratiebron van onze moderne beschaving onmiskenbaar voort op de joods-christelijke traditie, waardoor de cyclische geschiedopvatting van premoderne culturen, evenals die van de klassieke oudheid, verdrongen wordt door het besef dat de geschiedenis een voorwaartse strekking heeft, dus met een doel. Jezus Christus leeft in geseculariseerde uitingsvormen als Gods zoon bijvoorbeeld nog voort in de musical, film en rock opera Jesus Christ Superstar. Wel waren er bij bioscopen aanvankelijk boze protesten van conservatieve christenen die daarin een godslastering zagen. Maar dat is allang een gepasseerd station. Veel priesters en dominees ontlenen die seculiere uitbeelding van Jezus Christus een religieuze roeping.

Op eerste kerstdag werd op de tv ’s avonds laat de prachtige Missa in Mysterium van de cabaretier Herman Finkers uitgevoerd. In die uitvoering werd, zo verklaarde hij, de katholieke gedachte muzikaal gestalte gegeven van het leven als een mysterie. Maar die gedachte leeft in onze geseculariseerde samenleving onder veel moderne mensen eveneens, zeker onder nieuwe spirituelen. Want ondanks alle wetenschappelijke verlichting blijft de zin van ons leven en de geschiedenis waarvan we deel uitmaken in raadsels gehuld. In het Civis Mundi jaarboek 2014 over de vraag ‘Heeft geschiedenis zin? Of is dat een onzinnige vraag?’ komen we uiteindelijk niet verder dan de zin van de geschiedenis van de moderniteit te verkennen, te weten de universalisering van moderne westerse verworvenheden van dit nieuwe beschavingstype. In de ontvankelijkheid voor het mysterie achter ons leven en de geschiedenis van de mensheid blijft religie voortleven als stille achtergrond van onze samenleving, hoezeer die ook geseculariseerd raakt.

SWC