Harmonisering wetenschap en religie als toekomstperspectief

Civis Mundi Digitaal #43

door Wim de Vrij

Het boekPierre Teilhard de Chardin,, een man van geest en toekomst, is geschreven door enkele leden van de Haagse Teilhard Studiegroep, te weten: Paul Revis, Eric Bruijnis, Johan Gosens, Peter Renaud en Gerrit Teule (eindredacteur).Het thema van het boek is de bewustzijns- evolutie van Teilhard de Chardin en zijn betekenis in onze tijd.

Na een schets van het leven van Teilhard wordt zijn evolutie- theorie beschreven. Vervolgens wordt Teilhards theorie tegen het licht gehouden van de moderne wetenschap. Ook wordt de ver- houding tussen wetenschap en religie bij Teilhard de Chardin nader uitgewerkt.

Bewustzijnsevolutie

Teilhard heeft een integrale evolutieleer ontworpen. Hij ziet het gehele tijdruimte continuüm als één totale evolutiebeweging. Hierdoor komt een nieuw perspectief op de filosofische vraag naar de verhouding tussen worden en zijn. Tevens zet hij met zijn theorie een stap op metafysisch terrein. Hij bedient zich van de wetenschappelijke methode van extrapoleren: het dóórtrekken van tendenties naar de toekomst en/of het verleden. Voorbeeld daarvan is de beschrijving van de ontwikkeling van de gehele mensheid (= noögenese) en de uiteindelijke extrapolatie daarvan in - wat hij noemt - het Punt Omega (dit als eindpool van het Punt Alfa waarin het heelal ontstond - the Big Bang). Tijdens de expansiefase verspreidde de mensheid zich over de aarde. In gunstige leefgebieden ontwikkelden zich culturen tot een hoog niveau, maar die hadden geen contact met elkaar. In de daarop volgende compressiefase is er wel contact en dit neemt zelfs toe, evenals de drukwerking. De mensheid wordt nu gedwongen zich intensiever te organiseren. Organisatie zonder centrum is niet denkbaar. Teilhard concludeert dat de toekomstige ontwikke- lingen van de mens convergeren en uiteindelijk samenkomen in het Punt Omega: Het punt waarin de mensheid het hoogste bewustzijn heeft bereikt. Een punt waarin een hoger kritische suprareflectie is. Teilhard laat zien dat hoe com- plexer de materie zich organiseert, hoe hoger haar graad van ‘verinnerlijking’ (= interioriteit) is. Met de evolutie van de complexe hersenen ontwikkelt zich niet alleen de interioriteit van het bewustzijn, maar ook die van het zelfbewustzijn. Teilhard komt in het licht van deze wetmatigheid complexiteit-interioriteit tot de conclusie dat de mens de voor- naamste vrucht is van de evolutie.

Bacteriën en bewustzijn

Bacteriën zijn de vertegen- woordigers van het beginnende leven op aarde. Ze zijn de langst bestaande levende bewoners van onze planeet. In het kader van een evoluerend bewustzijn is de vraag interessant of bacteriën zoiets als bewustzijn hebben. Bacteriën zijn eencellige diertjes op de laagste trap van de evolutie, ze hebben nog geen kern met DNA. Het DNA ligt verspreid in de cel. Bacteriën kunnen de omgeving verkennen met chemische signalen, kunnen elkaar signalen geven en met elkaar samenwerken. Zij beschikken over, hoe rudimentair ook, een geheugen, zij kunnen een doel stellen en hebben een aanzet tot intelligentie. Tevens maakt het boek duidelijk dat er aanwijzingen zijn die duiden op een vorm van bewustzijn. Het is aannemelijk dat vanuit de evolutie van eencellige naar meercellige, naar steeds complexere vormen van leven,  zich tevens een meer uitgebreide en complexere vorm van bewustzijn heeft kunnen ontwikkelen.

Moderne wetenschap

Enkele moderne wetenschappers passeren de revue in dit boek die met hun theorie complementair zijn met betrekking tot de theorie van Teilhard. We noemen er één: De Fransman Jean E. Charon (1920-1998). Hij heeft zich in zijn fysisch onderzoek en theorie- vorming beziggehouden met de eigenschappen van atomen en in het bijzonder die van de elektronen. Hij stelt dat het elektron een puntvormig deeltje is dat een raakvlak vormt tussen twee ruimten. De ene is de ruimte waarin wij leven en die wij kennen als aarde en universum. De andere is de ruimte die wij niet kennen en die Charon het eon noemt. Dit eon, waarvan er ontzaglijk veel zijn, is een zeer kleine (kwantum) ruimte waarin zich fotonen (lichtdeeltjes) met een hoge temperatuur en grote snelheid bewegen. Wij kunnen deze niet waarnemen, omdat zij verborgen zitten in hun eigen ruimte, hun eigen dimensie. De dichtheid van de fotonen is zo groot, dat zij onze ruimte als het ware om zich heentrekt, waardoor het voor ons volstrekt onmogelijk is dit eon te zien. Zij vormt daarmee haar eigen dimensie. Charon noemt deze ook wel de imaginaire dimensie.

Geest

Een vijfde dimensie dus, naast de ons bekende van hoogte, breedte, lengte en tijd. Het is de dimensie van de geest. De fotonen hebben zowel fysische als geestelijke eigenschappen. Alle ervaringen en kennis opgedaan in de miljoenen jaren van de evolutie liggen opgeslagen in het eon en daarmee in het elektron. De fotonen dragen en vervoeren deze informatie. Jung zou deze theorie omarmd hebben, omdat deze zijn hypothese van het collectief onbewuste hiermee ondersteunt. 

Zelf-eon

De mate van evolutie-ervaring/ kennis is per eon verschillend. In het lichaam van de mens is er echter één eon dat alle kennis van het individu en de soort in zich draagt en dat is het Zelf-eon. Zie hier ook een raakvlak met Jungs begrip van het Zelf als totaliteit van de psyche. Je zou dit eon ook de ziel kunnen noemen en daarmee zien we de eenheid van psyche en materie in volle grootte voor ons. Charon tilt met deze visie de sluier op die ligt over het verband tussen bewust- zijn en kwantumfysica. 

Brein

Hoe zit het met de eonen en hersenwerking? Zoals ons gehele lichaam is opgebouwd uit atomen (en dus ook uit elektronen met hun verbinding met hun atoom- kern), zo heeft ons brein ook zijn vorm en inhoud gekregen door de atomen. De door de elektronen veroorzaakte elektromagnetische wisselwerkingen liggen ten grond- slag aan alle chemische reacties. Zoals we in het bovenstaande zagen heeft het elektron een geestelijke component en tegelijk ook een fysische. Je zou dus kunnen zeggen dat  elektromagne- tisme de buitenkant van de geest is. Of omgekeerd geformuleerd, dat de geest de binnenkant van elektromagnetisme is.  Teilhard de Chardin zou zich hierin helemaal kunnen vinden met zijn ideeën

over het ‘dehors’ en het ‘dedans’ van de materie. Volgens Charon veroorzaken de elektronen samen met de cellen van ons brein (waarvan zij deel uitmaken) een proces dat wij bewustzijn noemen. Het woord psycho-materie krijgt hier betekenis. Interessant is om te zien is wat Jung over psycho-materie heeft gezegd: “Omdat psyche en materie zich  in één en dezelfde wereld bevinden, bovendien in voortdurend contact met elkaar zijn, en uiteindelijk beide op onzichtbare transcendente facto- ren berusten, bestaat niet alleen de mogelijkheid maar zelfs ook een zekere waarschijnlijkheid dat materie en psyche twee verschil- lende aspecten van één en dezelfde zaak zijn.”

Religie

Religie en wetenschap staan vaak op gespannen voet met elkaar. De wetenschap bedient zich van de reductionistische methode en geeft daarmee altijd een inter- pretatie van één aspect van de totale  werkelijkheid. Religie wortelt in de ervaring van het  gehele bestaan als zodanig, een bestaan dat niet reduceerbaar is. De wetenschap zal haar reductionistische vooroordelen moeten laten vallen, als zij uitspraken wil doen over de totale werkelijkheid. De religie zal daarentegen haar concretistische vooroordelen moeten laten varen. Dat zijn dus die opvattingen die aan beelden en verhalen niet een symbolische, maar een directe, uiterlijke en concrete betekenis toekennen. Pas als beide gebieden daartoe bereid zijn is er een harmonie mogelijk. Pierre Teil hard de Chardin was een belicha- ming van deze harmonie.

Pierre Teilhard de Chardin, een man van geest en toekomst,  is een boek dat het lezen meer dan waard is.

* Wim de Vrij is lid van de C.G. Jung Vereniging in Nederland, en lid van de redactie van het Jung Bulletin.