De economische en politieke impasse van de Iraanse Islamitische Republiek

Civis Mundi Digitaal #54

door Jan de Boer

Wie, zoals veel commentatoren, denkt dat de dagen van de Iraanse Islamitische Republiek geteld zijn, gezien de gewelddadige manifestaties (overigens zonder duidelijke leiders), heeft het goed mis.

Na enige dagen van gewelddadige protesten door de volksklasse en een deel van de Iraanse middenklasse tegen de verslechtering van de levensomstandigheden en tegen de Islamitische Republiek, staat Teheran voor het grote probleem hoe de orde te herstellen en het voortbestaan van de Islamitische Republiek op lange termijn veilig te stellen. De manifestaties tegen het Iraanse regime worden voor een belangrijk deel veroorzaakt door de recente prijsverhogingen, de aankondiging van het einde van de maandelijkse subsidies voor het meest arme deel van de Iraanse bevolking en het failliet van banken.

Er heerst in Iran een grote teleurstelling over het bereikte nucléaire resultaat van 14 juli 2015 die niet heeft geleid tot de gehoopte en verwachte verbetering van de levensomstandigheden. De manifestanten onderstrepen zo nog eens hun ontmoediging wat betreft de revolutionaire idealen van de Islamitische Republiek en in het bijzonder de economische kosten van de politiek van het regime Dat betreft de verdeling van de olieopbrengsten aan hun medestanders: Hezbollah, Hamas en verschillende sjiitische legergroeperingen in Irak en vooral in Syrië, die ten goede zouden moeten van Iran zelf.

De manifestaties en protesten hebben ook structurele redenen zoals de gigantische corruptie en de slechte verdeling van de olieopbrengsten: problemen waarvoor het regime geen oplossing weet aan te dragen. De opbrengst van de olie-exploitatie komt ten goede aan een geprivilegieerde uiterst corrupte kaste, vandaar het gevoel van immense onrechtvaardigheid. De aangedragen oplossing van Rohani werkt niet: er is een levensgrote tegenstelling tussen het neoliberalisme van Rohani en zijn medestanders en het cliëntelisme van het regime. De vraag is nu of het parlement en de volksmilitie van deze petro-theocratie deze tegenstelling weet te overbruggen. Om de ontevredenheid in de hand te houden, heeft de stichter van de Islamitische Republiek destijds een ingenieus politiek systeem geïntroduceerd dat met de woorden van de wetenschapper Clement Therme (Internationaal Instituut voor Strategische Studies, programma Midden-Oosten) omschreven kan worden als een door verkiezing verkregen autoritair regime. De verkiezingen voorzien in een beperkt pluralisme binnen het systeem. Aan de ene kant claimt de gematigde, reformatie gezinde richting een verbetering van de burgerrechten: aspiraties die vooral in de verkiezingscampagnes worden uitgesproken, met eenmaal gekozen tegelijkertijd een politiek zoals in China. Wil zo’n systeem functioneren dan moet het een positief effect hebben op de levensstandaard van de middenklassen en voor zo’n autoritair politiek systeem ook de steun hebben van de burgerlijke samenleving inclusief de volksklassen. En dat functioneert niet in Iran door enerzijds het bestaan van een Perzisch liberalisme sinds de revolutie van 1906 die het land een grondwet gaf en anderzijds door de economische catastrofe van de Islamitische Republiek. De voor financiële steun door het IMF vereiste neoliberale bezuinigingspolitiek staat haaks op de revolutionaire beloften om absolute prioriteit te geven aan het lot van de armste volkslagen.

De conservatieven stellen daarom een alternatieve politiek van een echt ondoordachte herverdeling van de olieopbrengsten voor. Inderdaad houden zij zich aan hun belofte maar ten koste van een gigantische inflatie: de prijs van het negeren van de macro-economische fundamenten van het land. En het is juist deze dubbele impasse van de economische politiek van de conservatieven die door de manifestanten aan de kaak wordt gesteld. Omdat verkiezingen geen optie zijn om hun problemen te regelen, zijn de meest door de ondoeltreffende economie getroffen volkslagen verandert in manifestanten.

Wat kan de gematigde president Rohani hier doen? In de context van de binnenlandse sociale polarisatie, kan hij hier weinig anders doen dan op dit moment de Amerikanen als zondebok aanwijzen om het failliet van de politieke economie van een systeem dat altijd deze kwesties heeft geminacht, te rechtvaardigen. De Ayatollah Khomeini zei destijds: economie is goed voor ezels. Met andere woorden: de prioriteit ligt bij spirituele, geestelijke vraagstukken. Maar nu zijn het duidelijk politieke economische vraagstukken die de Islamitische Republiek voor de keus stellen tussen de persoon van Rohani als geestelijk zakenman en kapitalist, en de ambitie van de Islamitische revolutie als verdediger van de arme volksklassen. Een deel van hen is de straat opgegaan tegen het monopoliseren van de rijkdommen van het land door de nieuwe politiek-religieuze elite. Dat is al een daverende afkeuring van de aanhangers van een religieus regime die menen dat het islamitisch sjiisme in het centrum moet staan van iedere legitieme regering in Iran.

Ik houd het erop dat de gematigde aanhangers van Rohani uiteindelijk als (bescheiden) winnaars uit de bus komen, zodat een gematigde Islamitische Republiek met een duidelijk kapitalistische economische politiek en met meer burgerlijke vrijheden nog een jarenlange toekomst heeft.