Lula, redder of grafdelver van politiek links in Brazilië
Civis Mundi Digitaal #91
door Jan de Boer
« Het land redden » is de missie die Lula aan zichzelf heeft opgedragen nu hij op 8 november jongstleden de gevangenis heeft verlaten. Overigens is hij niet onschuldig verklaard en ook niet verkiesbaar, maar toch heeft hij zich onmiddellijk als leider van de oppositie tegen Bolsonaro en extreemrechts opgesteld. Zijn aanhangers geloven erin, want voor hen is Lula meer dan een gewone leider. Voor hen is deze vroegere, te midden van de allerarmsten in Noordoost-Brazilië geboren metaalarbeider, de vader van alle Brazilianen die sociaal buiten de boot zijn gevallen.
De persoonsverandering van Lula
Lula heeft bij het verlaten van de gevangenis verzekerd dat hij geen haat-en wraakgevoelens koestert. Moeten we dit geloven? Kan hij op 74-jarige leeftijd, waarvan 8 jaar als president en 40 jaar in de politiek, nog de toekomst belichamen? Kan hij de redder van Brazilië zijn? Heeft hij geleerd van het verleden? Eén ding is zeker: Lula is veranderd, hij is rijper en magerder geworden, hij glimlacht minder en kleedt zich in het zwart. Hij is niet meer « de president van de glimlach », niet meer de genereuze en soms lief-naïeve « Lulinha » (de kleine Lula). Deze Lulu is een andere, vernederde en in woede ontstoken man, meer complex en wantrouwender dan vroeger.
Bij gebrek aan een programma belooft hij « boeken uit te delen… banen… en toegang tot de cultuur ». Als je hem hoort, is het voldoende om de salarissen te verhogen, een pakket sociale hulp te installeren en de economie op te porren via meer consumeren om zo het ingeslapen Brazilië uit zijn as te doen herrijzen. Maar of deze maatregelen uit de jaren 2000 afdoende zijn, is allerminst zeker. En is het « uitdelen » nog mogelijk? De kassen van het diep in de schulden gestoken en ongeloofwaardig geworden Brazilië zijn leeg. Mochten Lula en de zijnen weer aan de macht komen, dan erven ze geen sterke economische groei en geen gesaneerde financiën.
Net als Lula is ook Brazilië veranderd. Er is geen sprake meer van de eenheid en het vertrouwen van de beginjaren 2000. Een aan de macht gekomen Arbeiderspartij (PT) zou nu tegenover een machtig « systeem » staan van evangelische christenen, grootgrondbezitters en militairen, die vroeger meegaand waren maar die zich nu hebben gegroepeerd rond Bolsonaro. Het is nog erger: de PT zou ook moeten regeren terwijl een flink deel van de bevolking sterk is geradicaliseerd en de ideeën van extreemrechts aanhangt. Dat deel van de bevolking walgt van politiek links en van Lula: synoniemen van « corruptie » en « onveiligheid ».
De zwakheid van Lula en politiek links
Het is lang niet zeker dat de leider van de oppositie, gezien zijn eerste verklaringen, de ernst van de economische, politieke en vooral morele crisis waarin het land verkeert in haar volle omvang begrijpt. De Arbeiderspartij, vroeger een formidabel intellectueel bolwerk als gevolg van het bondgenootschap van vakbondsleiders, « rode » bisschoppen en universitaire intellectuelen, heeft vandaag de dag een schrijnend tekort aan ideeën. De partij heeft ook geen enkel programma. Zijn « politiek » beperkt zich te vaak tot zich blindelings achter Lula scharen.
Links in Brazilië heeft een volledige en diepgaande zelfanalyse nodig om de belichaming van hoop tegenover extreemrechts te worden. Waarom niet een nieuwe partij en nieuwe leiders? Links moet eerst en voor alles de oorzaken van de grote nederlaag van 2018 onderzoeken. Ook moet de inventaris opgemaakt worden van de veertien jaren dat Lula aan de macht was en vervolgens Dilma Roussef. Natuurlijk, er is een niet te ontkennen vooruitgang op veel gebieden geboekt. Bijna 40 miljoen Brazilianen zijn een stuk uit armoede omhooggetild. Maar er moet ook geconstateerd worden dat politiek links in Brazilië niet in staat is geweest (of niet heeft gewild?) om de structurele hervormingen door te voeren die het land nodig had om de grote gekleurde democratie te worden die de wereld van het derde millennium nodig heeft.
Hoe dan ook, links heeft de fundamentele problemen van scholing, van het milieu, van de politie, van de ziekenhuizen, van de politieke instituties en die van de media niet aangepakt. Lula was de belichaming van de meest vrijgevige kant van het Braziliaanse systeem, terwijl Bolsonaro nu de meest wrede en meest duistere kant verpersoonlijkt.
Lula, grafdelver van links?
De duizelingwekkende depressie die het land nu doormaakt, is ook duidelijk een erfenis van links. « Hoezo zelfkritiek? En waarover? » zei Lula tijdens een interview in de gevangenis in september. Nu hij eenmaal vrij is, denkt hij nog hetzelfde. Hoewel de terugkeer van het « politieke beest » Lula zeker een zegen is voor een verzwakt en verdeeld links voor de korte termijn, kan hij vervolgens een probleem of zelfs een gevaar worden. Door het vermijden van elke vorm van zelfkritiek, door het centraliseren van elk debat rond zijn persoon, kan de charismatische leider van de oppositie de reconstructie van zijn partij belemmeren, de komst van nieuwe frisse leiders verhinderen en de extreme polarisatie in zijn land nog verder versterken. En dat geval is er slechts één winnaar: Bolsonaro die als geen ander in staat is gebruik te maken van de pijnlijke breuken in de Braziliaanse samenleving. Lula zou in dat geval geen « redder » maar de « grafdelver » van dit intrieste Brazilië zijn. En helaas, ik zie dat ook nog eens gebeuren…...
Mijn goede Braziliaanse vriend en schrijver François weet niet op wie hij zijn stem bij de volgende verkiezingen moet uitbrengen. Wel op wie niet: Bolsonaro, maar op wie dan wel?