Leven met het zwaard van Damocles

Civis Mundi Digitaal #98

door Jan de Boer

Epidemieën en pandemieën zijn er altijd geweest. Menselijk verkeer, veroveringen en handel waren de hoofdoorzaak dat ziekten en milieuverstorende planten en dieren zich konden verspreiden. De Zwarte Dood, de builenpest die eind middeleeuwen onder meer de helft van de Europese bevolking doodde, arriveerde met handelsboten waarin besmette ratten meevoeren die via vlooien deze dodelijke pestbacil overdroegen. Deze dodelijke ziekte was voor de overlevende en uitgebuite landarbeiders overigens een zegen. Het gebrek aan arbeidskrachten na de epidemie deed de lonen stijgen… de een zijn dood, is de ander zijn brood, nietwaar? Europa kreeg daardoor een ander aanzicht.

Het succes van de veroveringstochten van de Spanjaarden in Amerika, de Nieuwe Wereld, waren niet zozeer te danken aan heldendaden van Cortez en Pisarro, maar aan de ziekten die de Spanjaarden daar introduceerden en waartegen de autochtone bevolking geen immuniteit bezat: mazelen, griep, waterpokken… waardoor in zo’n tien jaar tijd 80 tot 90 procent van de autochtone bevolkingen stierf. Deze dodelijke ziekten zijn in de loop van honderden eeuwen in ons deel van de wereld afgezwakt tot kinderziekten, waar we nu zelfs tegen ingeënt kunnen worden. De blanke kolonisten hebben deze ziekten overigens nog gebruikt om bij de verovering van het midden van Noord-Amerika de hinderlijke indianen via besmette dekens uit te roeien… « homo hominis lupus est » (de mens is de mens een wolf) zeiden de oude Romeinen reeds. En zo zijn er nog talrijke voorbeelden van komende, gaande en terugkomende epidemieën en pandemieën te geven.

Onze diersoort, de « homo sapiens », heeft zich in aantal zo voorspoedig ontwikkeld – overigens ook met een kortzichtige blik tot « homo economicus » – dat er wat betreft het fenomeen « leven » op onze onherbergzame planeet geen enkele sprake meer is van een ecologisch evenwicht, noodzakelijk als dat toch is. Op grote schaal wordt er ontbost en worden gronden omgezet tot uitgestrekte landbouw- en veeteeltgebieden, vaak ook nog vol monoculturen, waardoor ecosystemen en biodiversiteit verwoest worden. Met name in de gebieden tussen de keerkringen, dus in de (half) tropische gebieden gekenmerkt door een enorme biodiversiteit, houdt dat in dat mensen en dieren nu veel te dicht op elkaar leven. Dit heeft het reële gevaar – en dat is al verschillende keren realiteit geworden – dat ziekten en virussen via dieren als vleermuizen overgedragen worden op mensen. Voorbeelden zijn de Aziatische griep, SARS, Ebola en nu ook Covid-19. « Homo sapiens « heeft overal ter wereld de grote zoogdieren uitgeroeid, vervolgens levensbeschermende ecosystemen en biodiversiteit verwoest, zodat het door een boomerangeffect nu onvermijdelijk zijn beurt is om uitgeroeid te worden. Dit proces wordt versterkt door overbevolking en klimaatopwarming. We kunnen een zeker vertrouwen hebben in de wetenschap om ziekten, epidemieën en pandemieën te bestrijden, maar uiteindelijk kunnen we ons niet beschermen tegen het fenomeen « leven » op aarde. De dood die we uit ons leven gebannen hebben, is in werkelijkheid steeds aanwezig: het zwaard van Damocles hangt boven ons hoofd. Is dat erg? Beslist niet. De Franse schrijfster en filosofe, Simone de Beauvoir, schreef een roman over een man die het eeuwige leven had: een verschrikking, geen enkele uitdaging, een eeuwige herhaling, een dodelijke saaiheid. Inderdaad, leven en dood horen onafscheidelijk bij elkaar: de dood geeft het leven betekenis, maakt het een uitdaging om er wat van te maken. In onze neoliberale wereld hebben wij die wezenlijke uitdaging verpest door de verwoesting van onze planeet, die geen nooduitgang heeft, met een daarbij behorend ongelimiteerd consumentengedrag.

De komst van Covid-19 heeft ons met de neus op de feiten gedrukt. Maar hebben wij die feiten begrepen? Ik geloof van niet, en dat in tweeërlei opzicht. Wij zijn kennelijk zo bang voor dit coronavirus, dat in vergelijking met andere epidemieën en pandemieën relatief niet zo dodelijk is, dat wij heel onze samenleving op slot hebben gezet, met alle noodlottige gevolgen van dien – ook voor de toekomst. Het laat een neoliberale samenleving achter waarin de ongelijkheden groter zijn dan ooit en een werkelijke democratie steeds verder achter de horizon verdwijnt. Het virus heeft bezit van onze geest genomen; wij zijn kennelijk niet meer in staat om zelf na te denken. Nu wij dankzij de wetenschap weten dat het overgrote deel van de dodelijke slachtoffers van Covid-19 oudere mensen zijn met meestal een andere kwaal of chronische ziekte als diabetes of een fiks overgewicht, dan zouden we ter bescherming van deze groep maatregelen kunnen nemen: een absolute lockdown, bijvoorbeeld met behandeling van hun ziekte of overgewicht, waardoor hun kwetsbaarheid vermindert. En dan tegelijkertijd andere bevolkingsgroepen vrijlaten en besmet laten raken, waarbij het overgrote deel van hen geneest of zelfs weinig of niets merkt. De samenleving hoeft op die manier niet op slot. In alle opzichten, economisch, maatschappelijk… een bevrijding! Natuurlijk vallen er dan dodelijke slachtoffers. Wij schreeuwen nu al moord en brand dat in dit stadium van Covid-19 er wereldwijd al bijna 400.000 doden zijn gevallen. Wellicht dat dit aantal wereldwijd kan oplopen tot 1 miljoen: het aantal dodelijke slachtoffers van de Hongkong-griep eind zestiger jaren, waar niemand zich toen over opwond. Om over de zogeheten Spaanse griep –overigens ook uit Zuidoost-Azie afkomstig en verspreid door Franse soldaten uit Indochina – met wereldwijd 50 tot 150 miljoen doden maar niet te spreken.

En ik verzeker u dat met een dergelijk beleid er miljoenen minder dodelijke slachtoffers vallen dan door tabak (wereldwijd jaarlijks 7 miljoen doden!), kanker, hart en vaatziekten, alcoholisme, longziekten, een heel scala van tropische ziekten… waar de samenleving als geheel zich heel wat minder over opwindt dan over een mogelijk overlijden aan Covid-19. Over werkelijkheidszin gesproken! Het is overigens volgens recent onderzoek niet uitgesloten dat het al of niet gemuteerde Covid-19 via besmette ratten in de riolen periodiek weer de kop op kan steken. Gooien we dan weer de hele samenleving op slot?

Wat mij veel triester doet zijn, is dat alles erop wijst dat wij de les van Covid-19 kennelijk niet geleerd hebben. De wereld na Covid-19 zal in onze neoliberale samenleving lijken op die van voor Covid-19, maar met wel veel grotere ongelijkheden. De verwoesting van ecosystemen en biodiversiteit wordt niet of nauwelijks een halt toegeroepen, de klimaatopwarming gaat ondanks alle fraaie woorden gewoon door, met alle catastrofale gevolgen van dien, de gevaarlijke geopolitieke spelletjes worden steeds gevaarlijker en zo is het wachten op het onvermijdelijk volgende virus dat wellicht zoals SARS en Ebola veel dodelijker zal zijn. Gooien we dan opnieuw wereldwijd de hele samenleving op slot, met steeds ergere gevolgen? Vaccins zijn voor veel infectieziekten als AIDS, SRAS en Ebola niet aanwezig. Bovendien muteren veel van deze infectieziekten, waardoor een vaccin zijn werking verliest.

Het gebruik van fossiele brandstoffen neemt weer toe, met een toename van broeikasgassen tot gevolg. Een 10 jaar lange proef in Engeland begint al aan te tonen dat het verminderde aantal bomen/bossen het toenemende CO2 niet meer verdraagt. Het is te vergelijken met onze consumptie van suiker: heerlijk, maar van een teveel kun je diabetes krijgen en doodgaan. De bossen/oerwouden die nu overal gekapt worden zorgen ook voor afkoeling en regen/hemelwater, waar wij toch ook moeilijk buiten kunnen. Enzovoort, enzovoort…

Ik schreef eens een gedicht waarvan de laatste in het Nederlands vertaalde zin van overlevenden van deze wereld luidt: Allah, Jehova, Boeddha, God… vergeef ons de toekomst. In dat verband tot slot nog het volgende: Pascal Picq, paleo-antropoloog en professor aan het Collège de France, dus wat je noemt een « grote jongen », beschrijft in zijn fascinerende boek « Sapiens face à Sapiens. La splendide et tragique histoire de l’humanité » (2019, Flammarion) de recente ontdekkingen in de geschiedenis van de mensheid. Hij laat onder meer weten dat de mensheid 500.000 jaar geleden, door een nog niet goed geanalyseerde oorzaak, op een kleine groep van 10.000 personen na uitstierf. Onderzoek van de paleo-geneticus Svante Pääbo wijst uit dat de huidige mensheid van deze kleine groep afstamt.

Willen we nu door onze eigen schuld weer zo’n massaal uitsterven van de huidige mensheid? Ongeveer dertig jaar geleden schreef ik – wat niemand toen wilde geloven – « dat de mensheid met de brandnetel de zich ontwikkelende milieuramp wel zal overleven, maar de vraag is met hoevelen en onder welke omstandigheden ». En daarover hoeven wij ons geen illusies te maken. Goed, het antwoord is ook aan u. Een prettig onbezorgd weekend toegewenst!

Geschreven op 22 mei 2020