Covid-19 bepaalt ons denken

Civis Mundi Digitaal #98

door Jan de Boer

De gedachte dat wij in de laatste vijftig jaar (?) de dood heel ver weg hebben gestopt en menen recht te hebben op voortdurend geluk (het leven is verworden tot een loterij zonder nieten: het summum van consumentisme, nog niet aanwezig tijdens de Spaanse en Aziatische griep in de jaren ‘50) heeft mij gebracht tot het schrijven van dit artikeltje.

De cineast Ridley Scott creëerde in 1979 het monster Alien. En net als dit monster dringt nu Covid-19 ons lichaam en onze geest binnen. Het verlamt niet alleen onze longen en andere organen. Het tast ook individueel en collectief onze cognitieve en intellectuele capaciteiten aan. Na twee maanden crisistijd kunnen we er de effecten van zien in de sociale wereld en in de politieke, intellectuele en mediawereld via artikelen, toespraken, blogs… Het duidelijkste effect is de buitengewone regressie die het teweegbrengt. Een regressie van uiterlijk waarneembaar gedrag, zou de socioloog Pierre Bourdieu (1930 – 2002) kunnen zeggen, of het wegzinken in rollen, zou de psycholoog Milton Hyland Erickson (1901 – 1980) daarbij kunnen aanvullen: iedereen wordt een beetje meer dan hij of zij is, soms zelfs een karikatuur. Het verschijnsel wordt versterkt door de verergering van positieve of negatieve emoties, te beginnen met de angst die het in onszelf terugtrekken, waarin wij hopen wat veiligheid te vinden.

Zo worden zij die sociabel en vol vertrouwen waren, dat nog wat meer. Zij die wantrouwend waren, worden nog wantrouwender. Zij die rancuneus waren, worden nog rancuneuzer, zij die de regering haatten, haten die nog meer… De mengeling van regressie en intense emoties verlegt zonder meer de grenzen van het ik van iedereen. Zij geeft iedereen een gevoel van macht: een gevoel van onoverwinnelijkheid en versterkte overtuigingen. De « woede » neemt toe en wordt uitgedragen. Dit proces tast ook de politieke en intellectuele wereld aan: iedereen ontvouwt zijn eigen programma en ziet daarin tegelijkertijd de uitleg (ik had dit jullie toch al gezegd) en de oplossing (de mijne): de ecologie voor de ecolo’s, het feminisme voor de feministen, het liberalisme voor de liberalen, de natie voor de nationalisten. Iedereen verzekert dat de wereld veranderd moet worden. Of juist het tegendeel. We zien niet of nauwelijks nieuwe of originele ideeën verschijnen. Het gedrag van eenieder verandert nauwelijks, eerder het tegendeel: iedereen is druk bezig zich in zijn rol te bevestigen. De vroegere wereld ergert zich dood en klampt zich vast: het is onverdraaglijk de macht te verliezen.

Maar het virus heeft nog een dieper effect, niet noodzakelijkerwijs passend in hetgeen voorafging (het betreft een anarchistisch virus). Het virus dringt zich aan ons op en neemt bezit van onze geest, beter gezegd van ons analyserend en interpreterend vermogen. Het betreft niet, in termen van de psychoanalyse, het superego, het « Über-Ich » dat geëxplodeerd zou zijn, met daarbij de bevrijding van het onderbewuste. Het betreft onze bespiegelende en verklarende vermogens, het betreft de centrale besturing van onze geest. Net als Alien denkt en handelt het virus in onze plaats. Het is onmogelijk geworden om ons op iets anders te concentreren. Het vreemdste is dat dit proces iedereen raakt, ook intellectuelen en wetenschappers. Zo geven bijvoorbeeld veel sociologen zich nu over aan allerlei (vage) theorieën. Zij zouden zich beter hun collega Herbert Blumer (1900 – 1987) kunnen herinneren, die steeds herhaalde dat de sociologie slechts de intelligentie van het moment en de bestaande sociale situatie is.

Alleen medici weten naar mijn idee dit proces te vermijden, waarschijnlijk omdat de geneeskunde ook een praktijk en een beroep is. Afgezien van wetenschappelijke ruzies en de niet misselijke ego-rivaliteit, zijn zij collectief de enigen die niet toegeven, die zinnige en degelijke opmerkingen plaatsen, die de onzekerheid het hoofd bieden. Om de epidemie te bestrijden, is het voor ons allen wellicht tijd om even op te houden met alle herrie en tumult. Om eindelijk letterlijk onze geest weer aan het virus te ontfutselen, om de werkelijkheid voor ogen te krijgen van het ons niet kunnen beschermen tegen het fenomeen « leven » op aarde, een gevaar versterkt door de verwoesting van ecosystemen en biodiversiteit met daarbij een demografische explosie (de dood is er voor iedereen en het recht op voortdurend geluk is een hersenschim). En vooral ook om de vandaag broodnodige creativiteit en verbeeldingskracht weer terug te krijgen.

Geschreven op 3 mei 2020