Wat hebben wij van Afrika geleerd?

Civis Mundi Digitaal #98

door Jan de Boer

Het zij gezegd: ook ik heb mij schromelijk vergist met mijn voorspelling dat Covid-19 een ware slachting in Afrika zou aanrichten. Mea culpa, mea culpa… Ik heb mij onvoldoende gerealiseerd dat Afrika niet alleen een uitzonderlijk jonge bevolking heeft, waardoor het continent veel minder gevoelig is voor het virus dan het Westen, maar ook dat zij door eerdere ervaringen met dodelijke epidemieën veel kennis heeft opgedaan om deze te bestrijden. En tenslotte is Covid-19 een anarchistisch virus, waarvan je nooit weet waar en hoe hevig het toeslaat.

In 1978 hebben alle landen van de Verenigde Naties zich op initiatief van de Wereldgezondheidsorganisatie verbonden aan de « Verklaring van Alma Ata » betreffende de gezondheidszorg. Deze stelde de op ziekenhuiszorg toegespitste benadering ter discussie die tot dan toe in de strijd tegen gezondheidsproblemen in de zuidelijke landen prevaleerde. Zij gaf duidelijk de voorkeur aan preventie. Wat hebben wij nu in 2020, oog in oog met Covid-19, onthouden van deze meer dan veertig jaar oude verklaring? Niet veel!

De gegevens over de pandemie zijn voornamelijk ziekenhuisgegevens, men spreekt hoofdzakelijk over personeel in ziekenhuizen – ik stel hun waarde hier beslist niet ter discussie! – terwijl de aarzelingen over het wel of niet dragen van maskers, etc. – nog afgezien van het schrijnende tekort eraan – een illustratie zijn van de afwezigheid van een preventiecultuur.

In de jaren ‘80 werd onze planeet geconfronteerd met de snelle uitbreiding van de HIV/AIDS-epidemie. Door de afwezigheid van een behandeling werd in de zuidelijke landen en in het bijzonder in Afrika gedebatteerd over opsporing en vaststelling als preventiemiddel. De voorstanders van uitgebreide opsporing en vaststelling, om voor uitbreiding van de epidemie te kunnen waarschuwen, waren de winnaars. Het verplegend personeel in Afrika werd gevraagd systematisch hun patiënten een HIV-test aan te bieden, terwijl ook verenigingen testen aanboden en campagnes voor opsporing onder het brede publiek organiseerden. Aan de testen ging een « advies » vooraf om ze geaccepteerd te krijgen, door de voordelen voor betrokkenen en hun omgeving duidelijk te maken. Een heel goede vriendin van ons, de actrice Reine Marguerite Bayle, werkte in dit kader ruim een jaar in Afrika en leerde daar onderwijzers en dorpshoofden om de clown te spelen en zo – niet bedreigend – HIV bespreekbaar te maken. Wat hebben wij nu, veertig jaar later en oog in oog met de Covid-19 pandemie, van deze strategie onthouden? Niet veel!

De vertraging in het voorzien van voldoende maskers, structuren voor testen, etc. zijn illustratief voor het niet rekening houden met vroegere ervaringen. Zowel in de jaren ‘80 als nu liet men op het Afrikaanse continent aan verplegend personeel weten dat zij systematisch handschoenen aan moesten hebben, als zij patiënten hielpen in risicogebieden. Maar zij beschikten niet altijd over handschoenen, en zorgden toch voor patiënten van wie ze het serologisch statuut niet kenden. Men bekritiseerde hun nonchalance, hun onkunde inzake risico’s, en men applaudisseerde niet voor hen. Wat hebben we in 2020, oog in oog met Covid-19, na 40 jaar van deze bekende risico’s onthouden? Niet veel!

Eind jaren 2010, en in het bijzonder 2016, toen de Ebola-epidemie in West-Afrika (met name in Guinee, Liberia en Sierra Leone) toesloeg, betaalden de Afrikaanse verplegers een zware prijs bij het verzorgen van door het virus geïnfecteerde patiënten. De families werden, nadat overledenen aanvankelijk zonder enig protocol werden begraven, gedwongen om zogeheten beveiligde begrafenissen te accepteren om aanwezig te kunnen zijn, om zo zelf niet bloot te staan aan besmetting. Minder dan tien jaar later, nu Frankrijk en andere landen oog in oog staan met Covid-19, vraag je je af wat wij hiervan onthouden hebben. Niet veel!

Gezondheidsinformatie levert hoofdbrekens op. Cijfers hebben nooit een absolute en definitieve waarde. Waaraan is iemand gestorven? Hoe kan men de oorzaak van een infectie identificeren zonder toegespitste test? In de zuidelijke landen, en in het bijzonder de Afrikaanse landen, is het de gewoonte om de kwaliteit van de gezondheidsinformatie – onvoldoende geschoold personeel, afwezigheid van serologische bevestiging, onaangepaste of niet beschikbare formulieren… – te bekritiseren, om zo de relatieve waarde ervan aan te tonen. In 2020 heeft men in Frankrijk en andere landen met de nodige vertraging de gegevens vanuit verpleeginrichtingen in de statistieken verwerkt. De « doodsoorzaken » zijn in werkelijkheid nooit gestandaardiseerd: hoe het onderscheid te maken tussen een overlijden aan een longziekte en een overlijden aan het coronavirus, als er niet getest is bij een overlijdensgeval in een verpleegtehuis of thuis? Wat hebben wij geleerd van de kritiek op de kwaliteit van de gezondheidsinformatie geproduceerd door de gezondheidsinstellingen op het Afrikaanse continent? Niet veel!

De nu dominerende discussies worden gekenmerkt door een gebrek aan het nemen van historische afstand. Zij houden geen rekening met de overdenkingen die al meer dan veertig jaar in de discussies over de publieke gezondheidszorg op het Afrikaanse continent terugkomen en daar tot efficiënte maatregelen geleid hebben. We kunnen nog veel van Afrika leren!

Geschreven op 19 mei 2020