De dood van de kolibrie

Civis Mundi Digitaal #99

door Jan de Boer

Het is te laat, echt te laat. De stand van zaken op dit moment is dat de opwarming van de aarde in de komende decennia ten minste 2 tot 3 graden gaat bedragen, mede dankzij de feitelijke mislukking van de klimaatconferentie in Parijs (2015). Dat betekent dat de temperaturen op het land met gemiddeld 6 tot 8 graden of meer toenemen, omdat de opwarming van het zeewater minder snel gaat. Wat wij ook doen of willen ondernemen, deze ontwikkeling is nu aan de gang en niet meer tegen te houden, met als gevolg verspreid over onze planeet gigantische droogte en verwoestijning, overstromingen, een fikse stijging van het zeeniveau en door zeewater verzwolgen metropolen, sterk verminderde oogsten, hongersnoden, een schreeuwend tekort aan drinkwater, (regionale) oorlogen, binnenlandse spanningen, ziekten, migratiegolven, etc. Een deel van het aardoppervlak wordt zo onbewoonbaar. Ik hoop dat u zich dit wilt realiseren! Wanneer er geen drastische maatregelen worden getroffen – en daar moet echt geen jaren mee gewacht worden – dan gaat deze opwarming in versneld tempo door, en daarmee wordt dan het einde van de menselijke beschaving ingeluid. Wat er nu dus moet gebeuren is ons voorbereiden op deze eerste fase van de klimaatopwarming en daartoe maatregelen in gang zetten. Tien wetenschappers, met als coördinator de filosoof en ecologisch icoon Dominique Bourg, hebben daarvoor een boek geschreven, « Retour sur Terre » (te vinden met Google), met 32 voorstellen op elk gebied (ook economisch) om bij de eerste fase van de klimaatopwarming de aarde voor zover mogelijk leefbaar te houden. Iedereen die het Frans ten minste passief beheerst zou dit werk moeten lezen. Vervolgens moet de politiek eindelijk de moed hebben om drastische maatregelen te nemen om verdere klimaatopwarming tegen te gaan. Maar de politiek is als de meeste mensen horende doof en ziende blind, dus zwijgt.

Natuurlijk geloven veel mensen deze realiteit niet of willen zij deze niet geloven, want we doen toch allemaal ons best om deze ramp te voorkomen of niet soms!! Voor al deze goedwillende en vaak gemanipuleerde mensen is hier het vervolg van dit artikel, dat ik inluid met de traditionele Indianenfabel van de kolibrie, een perfecte analogie van onze situatie vis-à-vis de ecologische crisis. Een grote brand heeft het bos in zijn greep; alle dieren zijn verbijsterd en vluchten voor deze catastrofe. Allemaal, met uitzondering van een tropisch vogeltje zo klein dat je het gemakkelijk zou kunnen verwarren met een insect: de kolibrie. Deze vliegt onophoudelijk heen en weer, en dat irriteert het gordeldier, die de kolibrie geërgerd vraagt wat de reden is van deze opwinding. De kolibrie laat hem weten dat hij steeds naar de rivier vliegt om zijn bek met een paar druppels water te vullen, die hij vervolgens op de brand laat vallen. Het gordeldier zegt dat deze paar druppels niets aan het brandende bos veranderen. « Dat weet ik ook wel » zegt het vogeltje, « maar dit is mijn bijdrage om de brand te bestrijden ».

« Het leveren van jouw bijdrage » is de slogan van de in 2007 opgerichte organisatie « Colibris » door de charismatische Pierre Rabhi, lofzanger van de agro-ecologie en de gelukzalige soberheid. Het idee van deze organisatie is zeer aantrekkelijk. Zij gokt op de morele moed van een paar mensen, op de ethiek van individuele acties, op voorbeeldgedrag en de mogelijkheid om anderen te inspireren. Helaas bewijst onder meer Covid-19 dat « het leveren van jouw bijdrage » prijzenswaardig maar verre van voldoende is.

Hoe mensen daarvan te overtuigen? De wereldwijde pandemie heeft ongeveer 4 miljard mensen wekenlang geïsoleerd. Deze lockdown van bijna de helft van de mensheid en daarmee het stilleggen van grote delen van de economie heeft uiteindelijk maar een beperkte impact op het klimaat gehad. In een op 19 mei in het blad « Nature Climate Change » gepubliceerde analyse laten de klimatoloog Corinne Le Quéré en haar medeauteurs weten dat « de daling van de dagelijkse uitstoot van CO2 afkomstig van fossiele brandstoffen ten gevolge van de opgelegde sociale isolering buitengewoon groot en waarschijnlijk ook nog nooit vertoond. Toch is deze uitstoot gebleven op het niveau van 2006 », en de hervatting van economische activiteit zal deze daling van de CO2-uitstoot weer tenietdoen. De door de Colibris gepredikte soberheid, zelfs als de hele mensheid daartoe bereid zou zijn, heeft maar een zeer beperkt effect. De reden daarvan is, zo zegt François Gemenne, specialist op het gebied van de geopolitiek van het milieu en lid van de intergouvernementele groep experts inzake de evolutie van het klimaat, dat de klimaatverandering met name afhangt van het functioneren van de grote structuren die de basis zijn van de mondiale economie. Vooral de energie- en voedselproductie zijn sterk verantwoordelijk voor de uitstoot van broeikasgassen. Een verandering van individuele gedragingen heeft, hoe belangrijk ook, maar weinig invloed op de uiterst dringende en noodzakelijke snelle verandering. Een eenmaal gebouwde steenkoolcentrale bijvoorbeeld voorziet gedurende ongeveer 40 jaar zijn elektriciteit aan de omgeving, zelfs als de bewoners besluiten hun energieconsumptie terug te brengen. En dan spreek ik niet eens van de gigantische toename van het broeikasgas methaan, veel gevaarlijker dan het CO2, veroorzaakt door de ontdooiing van de permafrost.

« Het leveren van jouw bijdrage » is zeker een mooi idee, maar het is met alle omzichtigheid ook een te manipuleren gevaarlijk idee. Het idee kan men laten denken dat een grote hoeveelheid individuele acties voldoende zou kunnen zijn. Deze gedachte wordt omhelsd door beslissers en de publieke opinie: een groot deel van onze hedendaagse bevolkingen hebben het gevoel van « het leveren van hun bijdrage » door afval te sorteren, het gebruik van plastic terug te brengen en meer de fiets te gebruiken. Zeer lofwaardig, maar collectief gezien schiet dat volledig tekort. Voorstanders van deregulering en de vrije markt hebben ook belangstelling om deze gedachte te promoten. De ideeën van de Colibris kunnen ook bereid worden met een neoliberale saus. Als de individuele gewetens de vraag doen veranderen, worden de productiemethodes ook deugdzamer. Het collectief, de politiek, dwingende regels… nergens voor nodig: de wet van de vrije markt zorgt voor alles. Deze paradox werd onthuld door de journalist Jean-Baptiste Malet in een in augustus 2018 gepubliceerd onderzoek door « Le Monde diplomatique »: talrijke grote bazen (distributie, voedingsmiddelenindustrie, fastfood, etc.) hebben veel op met de ideeën van de Colibris, net als de verantwoordelijke politici uit de meest rechtse liberale hoek. Deze inkapseling zegt in werkelijkheid natuurlijk weinig of niets over de organisatie van de Colibris zelf.

Niemand wil de status quo handhaven, en iedere Colibri hoopt dat het geheel van individuele gewetensacties in de loop der tijd de zaken drastisch zal veranderen. Maar helaas is dat – hoe nobel ook – niet alleen totaal onvoldoende, maar ook veel te laat, zoals ik in het begin van dit artikel schreef. Als de kolibrie zich tevredenstelt met « het leveren van zijn bijdrage », dan is bij deze het einde van de fabel geschreven: het bos brandt, de dieren zijn dood en met hen ook de kolibrie.

Geschreven op 25 juni 2020