Kroniek van de coronacrisis
Deel 2: Overheidscommunicatie, de noodwet en het RIVM
Civis Mundi Digitaal #101
door Piet Ransijn
Overheidscommunicatie en ‘hypnotische taalpatronen’
De communicatie over de coronacrisis laat te wensen over. Het geldt zowel voor de overheid als voor de media, inclusief kwaliteitskranten. Dit is een reden om artikelen over de crisis te publiceren in Civis Mundi. Ook deskundigen vergalloperen zich, zoals ook uit deel 1 van dit artikel blijkt. Verder tiert het complotdenken welig. We beperken ons hier tot overheidscommunicatie.
Een onderzoek van het Amerikaanse medische tijdschrift JAMA publiceerde 18 aug. een uitvoerig vergelijkend onderzoek naar 18 volksgezondheids- en regeringswebsites. Het rapporteert ‘complexe, tegenstrijdige en onjuiste informatie in ruime mate... zonder evaluatie van multimedia communicatie en gebrek aan data over het feitelijke begrip of relevante resultaten zoals het getrouw volgen van indammingsstrategieën.” Meestal waren de berichten moeilijk en bevatten deze technische en medische termen. Het artikel concludeert dat “focus op eenvoudige taal… in overeenstemming met regels voor heldere communicatie die toegankelijk is voor uiteenlopend publiek” urgent is. [1].
Als bedreven communicator lijkt Rutte in dat laatste een meester te zijn. Bij hem weing ofgeen moeilijke woorden of vakjargon. Hij spreekt de taal van Tante Truus en Ome Kees. Alleen het begrip groepsimmuniteit was onduidelijk en niet zo’n succes. Bij hem zou echter zijn gebleken dat hij zijn toevlucht neemt tot ‘hypnotische taalpatronen’ [2]. Dit begrip wordt niet gedefinieerd. Uit het artikel blijkt dat suggestief, emotioneel geladen taalgebruik wordt bedoeld. De taalkundige analyse van zijn toespraak is niet bedoeld om de maatsregelen in twijfel te trekken of te bekritiseren maar “om te laten zien dat als iemand (in dit geval premier Rutte) het goed bedoelt, maar slecht formuleert,... angst opwekt in plaats van geruststelt. Secundair laat de analyse zien waar de regering ons bewust misleidt.” Rutte wekt door nadruk op bepaalde woorden de indruk op dat het virus overal in Nederland verontrustend oprukt. Uit het bovenstaande blijkt dat dit nog niet of nauwelijks wordt bevestigd door het aantal ziekenhuisopnamen - hetgeen door Rutte wordt bevestigd. Ook wordt gezegd dat de tests geen juiste feitelijke indicatie zouden geven van het aantal besmettingen. Bovendien blijft dit bij hoge schattingen ver achter bij het veronderstelde aantal in van maart t/m mei.
Bij de persconferentie op 18 aug. zou bij Hugo de Jonge veel meer “sprake zijn van bewuste misleiding en bewust angst opwekken” [3]. Ook al zal hij dit niet zo hebben bedoeld en het aantal besmettingen willen beperken. Hij simplificeert, generaliseert, zegt geregeld ‘iedereen’, appeleert op angst en gebruikt niet kloppende, onbewezen oorzaak-en-gevolg redeneringen. Hij verwijst naar ernstige mogelijkheden, terwijl ook minder ernstige mogelijkheden mogelijk zijn. Rutte en De Jonge verwijzen verder naar regels die niet duidelijk zijn en eigenlijk verzoeken zijn. Want de overheid kan de regels slechts in beperkte mate handhaven met ongrondwettelijke vrijheidsbeperkingen en is aangewezen op de medewerking van de burgers. Om regels en maatregelen te kunnen afdwingen, zou de omstreden Covid-noodwet nodig zijn. Is dat zo? Over de noodwet gaat de volgende paragraaf.
Onlangs verscheen een boek over het onderzoeken en doorzien van manipulatie: Glaube wenig – Hinterfrage alles – Denke selbst: Wie man Manipulationen durchschaut. "Dit boek scherpt de blijkk en het bewustzijn wat betreft de waarden van democratie, vrijheid, verde, gerechtigheid, diversiteit van visies, respect en een onafhankelijk pers... Analyse van de media maakt ons attent op... de beïnvloeding van de massa’s en hun meningen en de door machtsbelangen gestuurde misleiding. Het dient de verlichting, de rede, de opmerkzaamheid en zelfbestemming" [4]
De auteur, Albrecht Müller, bespreekt gangbare manipulatiemethoden en taalformules zoals positief of negatief geladen etiketteringsbegrippenden waarmee iets afgekeurd of geprezen wordt. ’Mensenrechten’ klinkt bijv. positief, ’rechts populisme’ heeft een meer negatieve gevoelswaarde. "Andere methoden zijn o.a. verzwijgen, herhalen, overdrijven, dezelfde boodschap vanuit diverse invalshoeken weergeven,... deskundigen erbij halen, de gewenstekant eenzijdig zonder alternatieven naar voren brengen, personen willekeurig met elkaar in verband brengen, iets een bepaalde context plaatsen..., appelleren op emoties zoals angst, enz." [4].
Een aantal van deze methoden komen we tegen bij Rutte en De Jonge. Manipulatie is echter een groot woord, hoewel suggestief taalgebruik daar gauw in overgaat. Zij doen denken aan de ’parental role’, de ’ouderrol’ van de overheid. Niet zozeer in de negatieve zin van ’bevoogdend’, maar meer in positieve zin van ’vaderlijk’. Zoals in de uitspraak van Maharishi Mahesh Yogi: "Every father in his silent moments thinks: ’What more can I do for my childeren’". Zo zouden regeringsleiders op sommige momenten kunnen denken: ’Wat kunnen we nog meer doen voor ons volk". Wie weet wat er in Rutte en De Jonge omgaat op stille momenten. Zij zullen ongetwijfeld ook handelen vanuit verantwoordelijkheidsgevoel.
https://wimvoermans.wordpress.com/
Problemen met de covid-noodwet
In het vorig nummer is reeds over de noodwet geschreven. Het concept is afgekeurd door de Raad van State, bekritseerd door de Orde van Advocaten en niet goedgekeurd door het parlement. Daarna is er weinig meer over vernomen, behalve dat de wet urgent zou zijn. De Leidse hoogleraar staats- en bestuursrecht Wim Voermans is een van de critici. Op zijn website (zie illustratie) schrijft hij hoe het ermee staat. Het betreft de juridische basis voor de corona-noodmaatregelen. Noodverordeningen op basis van de Wet publieke gezondheid en de Wet veiligheidsregio’s bieden geen juridische basis om grondrechten als het huisrecht en de vrijheid van godsdienst te beperken, zoals wordt voorgescheven bij de corona-noodmaatregelen.
“Het grote probleem van dit voorstel is dat het een machtigingswet is die een minister de volledige ruimte geeft met eigen, haast zelfstandig vastgestelde regelingen vergaande beperkingen aan het gedrag van burgers op te leggen. Beperkingen waarover het parlement inhoudelijk niet mee kan praten, en die ook niet geamendeerd kunnen worden... De minister hoeft zich daar niets van aan te trekken. Dit wetsvoorstel covid-19 zegt dat hij zijn maatregel toch door kan zetten – een week na toezending aan de Kamers... Er kunnen boetes worden uitgedeeld. Daar kunnen de Kamers helemaal niks aan doen... De grondwettelijke bevoegdheid tot amendement wordt ze via een machtigingsconstructie onthouden...”
“Het voorstel bevat veel té vergaande machtigingen voor ministeriële regelingen die ook – anders dan de toelichting zegt – niet stroken met de constitutionele regels die we in dit land kennen op het terrein van democratisch rechtsstatelijk wetgeven... Die regels voor het wetgeven kennen als uitgangspunt het primaat van de wetgever,... het uitgangspunt dat – als het gaat om het vaststellen van wetten en regels – het parlement daarbij het laatste woord heeft. Het voorstel covid-19 staat daar op veel punten haaks op en komt, net als het eerdere ontwerp, neer op een vorm van decretenbestuur.”
“Ministers krijgen onder het stelsel van het voorstel van allerlei aanwijzings- en bevelsbevoegdheden om burgemeesters, organisaties en instellingen allerlei zaken op te dragen. Dat gaat voorbij aan de normale verhoudingen in ons decentrale bestel: burgemeesters en lokale bestuurders zijn geen trekpoppen van Den Haag... De wet slaat op deze punten door en gaat veel verder dan nodig is. De minister van VWS wordt zowat alleen kapitein van Nederland, voor een duur van drie maanden, die trouwens telkens met drie maanden kan worden verlengd in geval van een virusuitbraak. En het is de regering die beslist of en wanneer dit hele draconische noodstelsel inwerking treedt (en ook over de duur). Zelfs na zes maanden kan die beslissen dat een nieuwe periode van noodbestuur nodig is die weer drie maanden (met verlengingsmogelijkheid) zou kunnen gaan duren... De regering heeft niet de instemming of goedkeuring van de Kamers nodig voor een verlenging.
Aan wezenlijke kritiek van de Raad van State (té veel ruimte voor ministeriële regelingen, onduidelijkheden over ‘veilige afstand’, té draconische boetes met strafbladaantekening, etc.) wordt onvoldoende tegemoetgekomen... Zo kan de minister bijvoorbeeld op overtreding van voorschriften... veel hogere boetes stellen dan nu het geval is... En de justitiële aantekening in geval van een opgelegde coronaboete (zeg maar: ‘strafblad’) blijft, in weerwil van wat de Raad van State daarover opmerkte, voor mensen die een coronaboete en zo’n justitiële aantekening kregen.”
https://wimvoermans.wordpress.com/
“Je kunt je afvragen: is dat ministeriële regelgeweld uit dit covid-19 voorstel allemaal eigenlijk wel echt nodig? De eerste golf is opgevangen met een stelsel dat weliswaar niet helemaal goed functioneerde, maar waarvan toch niemand vol kan houden dat er te weinig bevoegdheden, te weinig mogelijkheden waren om in te grijpen. Waarom hebben we dan nu, na het hoogtepunt van de onverwachte crisis, ineens meer en vooral ingrijpender mogelijkheden en bevoegdheden voor de ministers, en eigenlijk hoofdzakelijk de minister van VWS nodig?”
“Dit voorstel Covid-19 bevat zeker één verbetering ten opzichte van de vorige versie:.. er zijn geen bevoegdheden voor wie dan ook om gedrag binnen woningen te regelen. Dat is... de eigen verantwoordelijkheid van de burger. Dat klinkt geruststellend, maar is het dat ook? Ca. 80% van alle covid-19-besmettingen, weten we, vindt plaats binnen woningen – in de familiale of kennissensfeer. Waarom dan al dit ministeriële wapengeweld in de vorm van decreten, voor gedrag buiten woningen dat er in wezen niet zo heel veel toe doet; (luchthavens, havens en grenzen kunnen al gesloten worden op basis van de huidige wetgeving – daar heb je dit covid-19 voorstel niet voor nodig)... Dit voorstel gaat veel te ver naar mijn smaak en is ook contraproductief in een vrij land vol verantwoordelijke, assertieve burgers die – juist in dit soort gevallen – graag via hun volksvertegenwoordigers meepraten over de regels die hun vrijheden beperken.”
“Hoe het beter zou kunnen? Heel eenvoudig. De Tweede Kamer zou in deze covid-19 machtigingswet een bekrachtigingsrecht moeten krijgen. Ministeriële regelingen... moeten worden goedgekeurd/bekrachtigd door de Tweede Kamer..., een stelsel dat we allang kennen, ook in de Gemeentewet... artikel 176, noodverordeningen... om wanordelijkheden (voetbalrellen..., etc.) te voorkomen. Dat stelsel werkt prima, laat het laatste woord bij de volksvertegenwoordiging, en scherpt de burgemeester... Dé oplossing die het midden houdt tussen gewenste slagvaardigheid en democratisch besturen.”
De Groningse noodrechtdeskundige Adriaan Wieringa is minder pessimistisch over de wet, die hij nodig acht. De kamer zou via moties kunnen controleren en de wet zou via de minister gemeenteraden meer mogelijkheden geven. De Nederlandse vereniging voor raadsleden beklaagt zich “over gebrek aan inspraak in het huidige coronabeleid”, Voermans is het met hen eens. Hoe dan ook, de minister van Volksgezondheid wordt “kapitein op het schip” (Volkskrant 24 aug. ‘Nieuwe Coronawet. ‘Raadsleden moeten meer inspraak hebben’). Conclusie: de geleerden zijn het er niet over eens.
Het artikel wekt de indruk dat de beknotting door de noodwet wel mee lijkt te vallen. Voermans vindt echter van niet. Wie heeft er gelijk? Vanuit het noodrecht bezien biedt de wet wellicht meer mogelijkheden. Maar ten koste van grondrechten. Vanuit het staatsrecht is het ontoelaatbaar om de grondwet tijdelijk op te heffen en deze termijn door de minister(s) te kunnen laten verlengen indien dit nodig wordt geacht, anders dan door plaatstelijke noodverordeningen. Zo wordt een grondwettelijke grens overschreden, waarvan we nog moeten afwachten of dit onze gezondheid, onze economie en vooral onze vrijheid en andere basiswaarden ten goede komt. (Over de noodwet zie ook Kustaw Bessems,Volkskrant 1 aug. ‘Nee overheid, tot hier en niet verder’).
‘In welke mate wordt het RIVM politiek beïnvloed?’
De overheid laat zijn invloed niet alleen via regels, wetten en dringende verzoeken gelden. Het aanzien en de overtuigingskracht van de wetenschap is ook een belangrijk middel, dat de overheid steeds meer naar zijn hand lijkt te zetten. Het antwoord op bovenstaande vraag in een kop van de Volkskrant ( 22 aug.) luidt: ‘RIVM wikt, Den Haag beschikt’, met een andere kop. In het artikel over de maatregelen in nr 100 werd gezegd dat de beslissingen bij de politiek liggen. Wetenschappers adviseren op basis van onderzoek. Dit onderzoek ligt niet vast, maar ontwikkelt zich. Zeker bij een nieuw onderzoeksgebied zoals het covid-19 virus. Het RIVM staat hierbij onder druk van de overheid, boze boeren, milieuorganisaties en de noden in de samenleving, ook al zou het instutuut volgens de wet onafhankelijk zijn. In een eerder artikel over wetenschap en belangenverstrengeling en andere artikelen is deze verstrengeling toegelicht (Wetenschapsfilosofie, deel 9: Belangenverstrengeling van wetenschap en industrie). Wetenschappers zijn vaak niet zo vrij en onafhankelijk als zij zouden willen en kunnen zijn. Dat geldt ook voor de RIVM en andere instituten.
Wetenschappelijke bevindingen staan ook ter discussie. Zowel intern onder wetenschappers als extern onder politici, burgers en belangengroepen, die deelnemen aan het debat. Zie de publicatie Wetenschap als strijdtoneel van het Rathenau Instituut. De topman van het RIVM, Hans Brug vindt dat een positieve ontwikkeling, net als wetenschapsfilosofen Feyerabend, Habermas en anderen (zie nr 100). Het gaat gepaard met toenemende transparantie en publieke betrokkenheid, waardoor de verwijdering van burger en overheid vermindert. Hans Brug zegt dat “het promoten van alternatieve waarheden de afgelopen decennia is toegenomen” ( Volkskrant 22 aug.). Het kan ook polarisatie bevorderen, als visies ver uiteenlopen, aldus Louise Fresco, de bestuursvoorzitter van de Wageningse Universiteit (NRC 10 aug.). In de wetenschap hebben steeds concurrerende theorieën bestaan. Maar nu begint ook bij het grote publiek door te dringen dat ‘de wetenschap’ geen uniform geheel is, maar dat er verschil van visie bestaat. De visie van wetenschappers kan o.m. beïnvloed worden door de politiek en door de industrie en door hun eigen wereldbeschouwing. Dat is bij de corona-adviezen ook het geval, volgens de Volkskrant.
Voorbeelden”: mondkapjes werden eerder niet voorgeschreven mede vanwege de schaarste daarvan. Het heeft weinig zijn ze voor te schrijven als ze niet beschikbaar zijn. De voorzitter van de Ned. Vereniging voor Intensive Care Diederik Gommers moest van De Jonge’s ambtenaren verklaren dat er voldoende IC bedden waren, terwijl hij dat niet zeker wist. Vanwege de belangen van de luchtvaart hoeft in vliegtuigen geen anderhalve meter afstand te worden gehouden. In treinen en elders wel.
Economische belangen krijgen vaak voorrang
“Economische belangen en politieke druk spelen een rol.” Dat gold ook voor de stikstofberekeningen rond Schiphol en bij de maximumsnelheid op snelwegen. De rekenmethoden die bij de economische groeibelangen pasten kregen de voorkeur vaak ten koste van milieubelangen. “De politiek dicteert het RIVM soms wel degelijk welke rekenmethoden en aannames het moet gebruiken.“ bevestigt oud-directeur Milieu Klaas van Egmond. Zo geeft de Volkskrant nog meer voorbeelden. Het patroon is dat economische groei zoveel mogelijk voorrang krijgt, ook al gaat dat vaak ten koste van het milieu of omwonenden van bijv. Schiphol. Rekentrucs worden daarbij niet geschuwd.
De landbouwlobby van boeren en agroindustrie en export is sterker dan die van milieuorganisaties. Op medisch gebied geldt dat voor de pharma-industrie. Universitaire wetenschappers zijn vaak ook in dienst van de industrie. Dat geldt bijv. voor Hanneke Schuitemaker, hoofd vaccinontwikkeling van farmaceut Janssens (Volkskrant, 22 aug. ‘Het veranderende virus en het vaccin’. Het zal dan mogelijk steeds aangepast moeten worden). Ook bij coronagezant Feike Sijbesma wordt gerept over belangenverstrengeling, omdat zijn broer directeur is van een Duits pharma-bedrijf, waarvan Nederland vaccins gaat betrekken (Volkskrant 3 aug. “Blijmoedig protest tegen de terreur van corona’). Is bij dergelijke dubbelfuncties een onafhankelijke visie of advies niet in het geding?
Multinationals zijn machtig. De wetenschapsfinanciering komt steeds meer vanuit de industrie. De politiek dient vooral economische belangen en staat evenals de wetenschap in dienst van de industrie, waarin een aantal ‘captains’ het voor het zeggen hebben. Financiering en opdrachten van het RIVM komen van de overheid. Die mag volgens de wet “geen inhoudelijke adviezen geven”. Maar in de praktijk worden wel rekenmodellen of geadviseerd of zelfs voorgeschreven, die economisch voordeel opleveren. Dergelijke beïnvloeding geldt ook bij andere instituten. De meeste wetenschappers zijn echter direct in dienst van bedrijven, waar toegepaste wetenschap wordt bedreven met winstoogmerken.
https://www.globalinfo.nl/images/stories/nweplaatjes12/coronavirusgraf-770x382.jpg
Nieuws en achtergronden over economie, globalisering, politiek en actie
Slot: naar een coronabestendige wijze van leven
Het is mogelijk dat het virus niet zozeer weg zal gaan door een vaccin, maar veeleer door een andere levenswijze. Er is ook nog geen geneesmiddel, slechts verzachtende hulpmiddelen. Het blijkt verder dat veel mensen, mogelijk een (grote) meerderheid er niet of nauwelijks vatbaar voor zijn en er weinig of geen last van hebben, terwijl anderen er erg onder lijden en ernstige, zelfs dodelijke symptomen kunnen hebben. Hoe kan dat? Wat maakt het verschil? Als men dit verschil ook eens zou onderzoeken en niet alleen alles op alles zou zetten voor een vaccin en daardoor mogelijk valse hoop te wekken, wie weet wat dit zou kunnen opleveren. Het is niet gelukt "het virus eronder te krijgen... ’Het virus heeft zich toch heel anders gedragen dan we van coronavirussen wisten... Hier was een virus dat beide gedaantes had: ernstige ziektegevallen, met patiënten die verslecteren onder je ogen, die overlijden. afschuwelijk! En tegelijkertijd: personen die helemaal niks mankeren. Dit virus veroorzaakt het hele spectrum... Het ziektebeeld varieeert ook bij ouderen van weinig klachten tot heel ernstig. Het is een heel onvoorspelbaar virus...[ook] het genak waarmee her virus zich verspreidde’," zegt Auru Timen, hoofd van het Centrum Landelijke Coördinatie van Infectiebestrijding, secretaris vann het Outbreak Management Team en bijzonder hoogleraar aan de VU, met Jaap van Dissel sleutelfiguur in de landelijke coronabestrijding (Volkskrant, 27 aug. ’ Dit virus laat zich niet voorspellen, dat verontrust me’). We moeten leren leven met het virus, is de strekking van andere artikelen. De vraag is hoe? Daarop zijn verschillende antwoorden mogelijk. Timen pleit voor "een mooie middenweg" tussen veel en weinig doen om de verspreiding tegen te gaan.
Naast het voorkomen van besmettingen, is het bevorderen van een gezonde weerstand wellicht ook iets waar we meer op kunnen inzetten en niet hoofdzakelijk uitzien naar een vaccin, waarvan de de werking en bewerkingen nog moeten afwachten. Wat zijn de kenmerken van een covid-bestendige levenswijze? Allereerste preventief. Zo’n zoönose - het overspringen van een virus van dieren naar mensen - voorkomen door een andere wijze van omgaan met dieren, ook met vee, door ze meer ruimte en vrijheid te geven in een natuurlijk eigen leefgebied. Verder ervoor zorgen dat je niet besmet wordt en/of er niet bevattelijk voor bent als het virus eenmaal onder ons is. Dat kan door afstand te houden en andere maatregelen in acht te nemen, zoals groepen mijden, ventilatie, hygiëne, enz., en te zorgen voor een optimale weerstand en gezondheid door een gezonde leefstijl en voeding.
Als mensen massaal de voorzorgen èn een gezonde, verantwoordelijke leefwijze inclusief voeding in acht nemen, is de kans groter dat het virus wordt ingedamd. Het virus kan alleen overleven op een gastheer of –vrouw. Zolang er besmettingen zijn en deze zich uitbreiden kan het zich razendsnel verspreiden en angst, verderf, ellende en paniek rondzaaien. Daarom blijft het belangrijk dat we er alles aan doen het virus uit te bannen en onze persoonlijke en maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen.
Rutte, De Jonge en anderen hebben herhaaldelijk een beroep gedaan op verantwoordelijk gedrag van jongeren en volwassen burgers. "Volwassen gedrag betekent dat men behoeften kan uitstellen, dat men het eigen gedrag in de lange termijn kan plaatsen, dat men een afweging kan maken van belangen en argumenten en dat men een burger is die naast rechten ook plichten heeft," schrijft psycholoog Lammert Waslander (Volkskrant 27 aug Opinie &Debat, ’Coronabeleid stuit op infantiele consument’). Hij signaleert het probleem dat veel burgers zijn geconditioneerd tot infantiele consument, naar het gelijknamige boek van de socioloog Benjamin Barber. Zij hebben vaak moeite behoeften uit te stellen en rekening te houden met anderen. Het zijn consumenten geworden die "momenteel hun vrijheid opeisen zonder verantwoordelijkheid te nemen, met name op het terras en in het uitgaansleven".
Een meer covid-bestendige leefwijze vraagt kennelijk het vermogen tot uitgestelde behoeftenbevrediging en rekening houden met anderen. Dit zijn algemeen menselijke kenmerken van het sociaal-culturele en beschaafde leven, zonder welke een cultuur en samenleving zich niet kan ontwikkelen. Wellicht geeft de coronacrisis ons een aanzet tot een meer ontwikkelde cultuurfase, waarin o.m. meer samenwerking èn mondigheid, overleg en verantwoordelijkheid nodig zijn om de crisis het hoofd te bieden. Een andere optie is het nemen van totalitaire maatregelen, zoals we in China zien, maar ook in het Westen bij de lockdown. Maar ook daarbij was medewerking van de burgers essentieel. Zij zagen over het algemeen de noodzaak in en vroegen er vaak zelfs om en er was weinig weerwoord of het kreeg geen kans. Op dit moment is dat niet het geval en is er geen reden tot vergaande vrijheidsbeperking als burgers zich verantwoordelijk gedragen en rekening houden met anderen. Dat maakt een wet om een tweede lockdown te kunnen afdwingen overbodig. Dat kan zo nodig worden besloten door democratisch en deskundige overleg.
Maatregelen en beleid hebben te maken met herstel en/of hervorming van economie en maatschappij. In nr 100 zijn de volgende reacties op de crisis genoemd: behouden en beheersen: terug naar normaal of het ‘nieuwe normaal’, dat wil zeggen liefst terug naar een situatie zonder maatregelen of maatregelen zo nodig afdwingen met een noodwet of noodverordeningen. Eerder werd vooral een beroep gedaan op medewerking en verantwoordelijkheidsgevoel van de burgers. Dat is redelijk succesvol gebleken. Velen menen dat er nu een kans is economie en samenleving te hervormen en meer leefbaar te maken voor mensen en medeschepselen waarvan wij afhankelijk zijn. Dit is echter een ander onderwerp voor een mogelijk vervolg om te zien of er vorderingen zijn.
https://lichtisleven.wordpress.com/2014/01/30/licht-quote/
Noten
- https://jamanetwork.com/journals/jamanetworkopen/fullarticle/2769382?utm_source=For_The_Media&utm_medium=referral&utm_campaign=ftm_links&utm_term=081820;
- https://invloedvergroten.nl/2020/08/13/hypnotische-taalpatronen-van-premier-rutte-in-het-corona-debat-12-augustus-2020/
- https://invloedvergroten.nl/2020/08/19/hypnotische-taalpatronen-van-hugo-de-jonge-persconferentie-18-augustus-2020/
- https://leselebenszeichen.wordpress.com/2020/08/26/glaube-wenig-hinterfrage-alles-denke-selbst/