Covid-19 doet de mondiale spanningen versnellen en verhevigen

Civis Mundi Digitaal #103

door Jan de Boer

Natuurlijk is er een wereld na Covid-19, maar zal deze er anders uitzien dan voorheen? In een interview in Le Monde in april verzuchtte de Franse minister van buitenlandse zaken, Jean-Yves Le Drian: « Ik ben bang dat de wereld na Covid-19 buitengewoon lijkt op die van daarvoor, maar wel een heel stuk erger ». Zijn wat pessimistische, maar toch waarschijnlijk voorspellende uitspraak maakt opgang.

Ik waarschuw al jarenlang dat de verwoesting van ecosystemen en biodiversiteit, met name in de (sub)tropische gebieden, grenzen tussen levensvormen doet verdwijnen, waardoor onder meer virussen zich kunnen verbreiden. Maar voor de mensen in het algemeen is deze pandemie een verschijning van het ondenkbare. Natuurlijk waren er al de nodige waarschuwingen, te beginnen met SARS in 2003, maar niemand had zich werkelijk rekenschap gegeven van de omvang van deze ziekte en de plotselinge stilstand in de wereld.

De Franse oud-minister van buitenlandse zaken, Hubert Védrine: « Voor de eerste keer in de geschiedenis hebben de mensen overal ter wereld en op hetzelfde moment angst voor hetzelfde. » Henry Kissinger in de Wall Street Journal van 3 april: « De pandemie zal de wereldorde voor altijd veranderen. » En de vroegere Duitse minister van buitenlandse zaken, Joschka Fischer, vergeleek de pandemie met een onze planeet treffende asteroïde.

Nu de grote ontsteltenis van een wereld in stilstand voorbij is, lijkt het steeds duidelijker dat deze schok een minder veranderende rol dan die van katalysator heeft: er is geen andere wereld na Covid-19. De pandemie zal wel de breuken vergroten die sinds jaren de steeds chaotischer wereldorde ondermijnen. Een wereldorde die gemarkeerd wordt door de terugkeer van rivaliteiten tussen mogendheden, met als achtergrond de crisis van een bepaald idee van het multilateralisme en de internationale orde, zoals deze zich direct na de Tweede Wereldoorlog vormde.

Het systeem van de Verenigde Naties is ondermijnd door hetzelfde land dat er de pijler van was: de Verenigde Staten. De door Covid-19 ontketende crisis kunnen we zien als de eerste van een post-Amerikaanse wereld. De totale afwezigheid van het Amerikaanse leiderschap is volkomen nieuw. Op geen enkel moment heeft Donald Trump geprobeerd een mondiale samenwerking in het leven te roepen, hij handelt conform zijn unilaterale logica. Sinds de komst van Donald Trump in het Witte Huis hebben de Verenigde Staten zich uit talrijke verdragen teruggetrokken: het klimaatakkoord van Parijs, het verdrag inzake de Iraanse kernenergie, het met Rusland aan het einde van de Koude Oorlog afgesloten verdrag inzake de beperking van nucleaire wapens voor de middellange afstand… In april kondigde Washington ook de opschorting van de Amerikaanse bijdrage voor de Wereldgezondheidsorganisatie aan, die beschuldigd werd van te grote toegevendheid richting Peking en van een slechte behandeling van de gezondheidscrisis.

In naam van « America first » heeft de regering van Trump het door Barack Obama ingezette « in zich zelf gekeerd zijn » versneld. Het gevoel van een Amerikaanse terugtrekking is belangrijker dan Covid-19 om de toenemende spanningen in Azië, in het Midden-Oosten en in het oostelijke deel van de Middellandse Zee te verklaren.

De gezondheidscrisis heeft het zich terugtrekken op de voorliggende vierkante meter van het nationalisme en de terugkeer van grenzen versterkt. De snelheid waarmee het virus zich in de wereld heeft verbreid laat de noodzaak zien van een mondiaal antwoord. Maar waar het multilateralisme meer dan ooit noodzakelijk is, verslechtert deze getuige de crisis van het systeem van de Verenigde Naties niet alleen op internationaal niveau, maar ook op regionaal niveau, met de Europese Unie die tenminste in het begin reageerde in verspreide orde. En nog steeds zijn de Europese gelederen niet geheel gesloten.

De uitzonderlijke maatregelen die de strijd tegen het virus vereist, brengen een onverwacht voordeel mee voor autoritaire regimes. Maar de populistische leiders die de ernst van de ziekte ontkennen en elke lockdown-maatregel weigeren, zoals Bolsonaro in Brazilië, winnen ook aan populariteit, ondanks het gezondheidsfiasco. Zelfs Donald Trump, hoewel door Joe Biden op afstand gezet in de peilingen voor de presidentsverkiezing in november, bewaart zijn electorale basis, ondanks zijn leugens en vergissingen.

Geopolitieke consequenties van de crisis zijn er zeker. Jean-Yves Drian in zijn interview in Le Monde: « De pandemie is de voortzetting met andere middelen van de strijd tussen mogendheden ». De vijftien jaar geleden begonnen bipolarisatie Verenigde Staten-China is verhevigd. Bovendien hebben beide supermachten ook militair en economisch de kloof vis-à-vis Europa en Rusland verdiept. Het virus heeft de spanningen vergroot en zowel in Peking als in Washington aarzelt men niet meer om te spreken van « een nieuwe Koude Oorlog ». Laten we hopen dat het geen « warme oorlog » wordt.

Nu ik dit artikeltje afschrijf, word ik attent gemaakt op het laatste boek van de econoom Robert Boyer, specialist inzake divergerende historische evoluties van het kapitalisme: « Les Capitalismes à l’épreuve de la pandémie », Editions la Découverte, uitgegeven op 1 oktober. Zijn analyse: « Het kapitalisme wordt aanzienlijk versterkt door deze pandemie ». Hij voorziet een botsing tussen het digitale en financiële kapitalisme van GAFA (Google, Amazon, Facebook en Apple) en het kapitalisme van de staat, en in dat kader verwacht hij geen enkele verandering richting een economie die ongelijkheden bestrijdt en meer respect heeft voor het milieu. Hij zegt: « De crisis van Covid-19 die ons de kwetsbaarheid van het leven laat zien, zou ons onze prioriteiten moeten kunnen veranderen: waarom kapitaal opeenstapelen? Waartoe dient een technische vooruitgang die de hulpbronnen van de planeet uitput? » Maar nee, hij voorziet eerder een versterking van het kapitalisme in tot in het uiterste gecontroleerde maatschappijen: big brother is watching you…

Geschreven op 6 oktober 2020