Heterarchie

Civis Mundi Digitaal #103

door Herman Hümmels

Je kunt je afvragen in welke wereld we leven. Dat vroeg ik me af toen ik op de tv een hossende massa zag die de laatste avond vierde voordat de ‘beperkte lockdown’ inging. “Die mensen leven in een andere wereld”, dacht ik. Een dergelijk soort gevoel had ik toen ik het boek van Adam Smith las. De wereld zag er 250 jaar geleden, voor de mensen die toen leefden anders uit dan voor ons. Adam Smiths wereldbeeld kwam op mij hiërarchisch geordend over. Als ik Ruttes wereldbeeld afleid van de manier waarop hij de pandemie aanpakt, dan komt het woord ‘neoliberaal’ boven, met als ondertoon: bescherming van het bedrijfsleven. Een neoliberalist is voorstander van een heterarchische ordening. Het heterarchie-model is de tegenhanger van het hiërarchie-model. Ik noem verderop een aantal voorbeelden van heterarchieën, bekeken vanuit het systeem-model. Tegelijkertijd schetst ik een paar aanvullende begrippen (samenleving, maatschappij…) door er het licht van het heterarchie-model op te schijnen. Ik doe dat vanuit de betekenis die ik aan deze begrippen geef.

Systeem
Een systeem is een bedenksel, een abstractie, een model. Als model kan het gebruikt worden om iets van de werkelijkheid te begrijpen of om iets in de werkelijkheid tot stand te brengen. Een woord is een model, een maquette is een model. Een systeem is een model dat bestaat uit onderdelen die met elkaar in verbinding te staan. Zo’n deel kan zelf ook een systeem zijn. Als een systeem uit (sub)systemen bestaat, dan noemen we het grotere geheel een suprasysteem. De onderdelen van een systeem worden subsystemen genoemd. De verhoudingen tussen een suprasysteem en de systemen waaruit het bestaat, en tussen een systeem en zijn subsystemen, laat ik in dit stukje buiten beschouwing.
Ik schets in dit artikel een minder bekende soort verhouding binnen een systeem-dat-uit-mensen-bestaat: de heterarchie.

Hiërarchie
Een hiërarchie is het model van een systeem waarbij de subsystemen (mensen) zich op een bepaalde manier tot elkaar verhouden. Hoe je die verhouding verder ook uitwerkt, het is altijd een machtsverhouding. Dit wil zeggen dat in de verhouding tussen twee subsystemen het ene subsysteem het gedrag van het andere subsysteem kan bepalen of beïnvloeden. Daardoor ontstaat een ordening, een vorm van samenwerking, die gebruikt kan worden om iets tot stand te brengen wat voor de enkeling-zonder-hulp niet mogelijk is. Modelmatig maakt binnen een hiërarchisch gestructureerd systeem één persoon de dienst uit: één persoon is eindverantwoordelijk. In de praktijk kan dit ook een groep personen zijn, zoals bijvoorbeeld ‘de directie’ van een bedrijf of ‘de regering’ van een land.

Heterarchie
De term heterarchie is het eerst gebruikt door cyberneticus Warren McCulloch (1898 - 1969). Hij was naast cyberneticus ook neurofysioloog. Hij gebruikt de term om aan te geven dat hersendelen naast elkaar werkzaam kunnen zijn in plaats van centraal gestuurd. Later werd de term in de bedrijfskunde gebruikt als een vorm van zelfbestuur.
Een kenmerk van een heterarchie is dat het om een ‘open’ geheel gaat in die zin dat er subsystemen bij kunnen komen en eraf kunnen gaan. Een heterarchie heeft niet altijd een duidelijke systeemgrens; als er sprake is van een systeemgrens is deze niet relevant, tenzij deze afgesproken en een onderdeel van de doelstelling is, zoals dit bij landsgrenzen het geval is. De interactie met een omgeving vindt plaats via de contacten van de afzonderlijke subsystemen met hun afzonderlijke omgevingen (via hun subsysteemgrenzen – bij een land bijvoorbeeld via het subsysteem ‘regering’: een regering vertegenwoordigd in mijn terminologie niet een samenleving maar een maatschappij, is modelmatig niet een bepalend onderdeel van een samenleving maar van een maatschappij, zie verderop).

Namen geven
Een heterarchie is een systeem zonder een (intern) centraalbesturingsorgaan. Het is het model van een systeem waarbij de subsystemen (mensen) zich wel op een bepaalde manier tot elkaar verhouden. Het gaat echter juist niet om machtsverhoudingen, zoals in een hiërarchie: iedereen is vrij om te kiezen wat hij of zij wil. Maar zolang er geen ‘samen’ is, geen eenheid, vormen ze geen ‘systeem’. Er is geen verbinding, geen verhouding tussen de ‘onderdelen’: los zand. De ‘delen’ zijn geen ‘onderdeel’. Dat wordt anders als delen op de een of andere manier op elkaar betrokken zijn (of betrokken gevonden worden door iemand die over een (mogelijk) systeem nadenkt). Een ‘deel’ wordt dan ‘onderdeel’.
‘Delen’ worden pas een systeem als de eenheid van een naam wordt voorzien. Pas dan kunnen we er verder over praten. Het is bijvoorbeeld mogelijk om twee of meer mensen in gedachten te groeperen en van een naam te voorzien. Dit ‘naamgeven’ is essentieel: een betrekking die geen naam heeft bestaat niet manifest, in elk geval niet voor een zinvol begrip van onszelf, van een ander, of van de dingen in de wereld om ons heen. Bestaan begint bij herkenning, van die herkenning kan een begrip gemaakt worden.

Cogito ergo sum
‘Ik denk, dus ik besta’. Dit is een andere aanname dan mijn beginpunt: herkenning, in de vorige zin. Wat ik zie (beleef, meemaak, waarneem) en benoemd heb, of geleerd heb van anderen, kan ik gebruiken in mijn beschrijvingen, in de hoop dat het me lukt om begrip op te wekken bij de lezer.

‘Het bestaan’ is iets dat groter is dan ik ben. Daar ga ik niet van uit. Ik ga van mezelf uit. Ik vind het interessant wat anderen vinden: daar kan ik van leren. Maar uiteindelijk maak ik mijn eigen keuze. Dit is ook wat René Descartes (1596 – 1650) en Adam Smith  (1723 – 1790) deden. Smith nam zijn begrip van ‘sympathie’ als uitgangspunt voor zijn boek, maar uiteindelijk ‘de natuur’ als beginpunt van zijn redeneringen.

Ook Descartes had de woorden ‘denk’ en ‘besta’ nodig om te zeggen wat hij bedoelde…
Er zijn meer aannames mogelijk dan alleen die van Descartes en Smith. Dat leert ons de kwantummechanica, maar ook oude Chinese filosofen hebben een ander beginpunt.

Doelstelling
Wat bindt mensen in een heterarchie zodat het een systeem wordt? Bij een hiërarchie is dat de machtsverhouding. Bij een heterarchie is dat een doelstelling, waardoor een gezamenlijk streven ontstaat. Dat kan gaan van een vriendschap tussen twee mensen tot een globaal systeem als de wereldhandel. Elke verbinding (in werkelijkheid of bedacht) in een heterarchie heeft een bepaalde bedoeling. Een verhouding wordt een heterarchische verbinding op het moment dat iemand zich in ‘volledige’ vrijheid committeert met een bepaalde doelstelling die ook door anderen wordt nagestreefd.

Netwerk
Een heterarchie heeft, evenals de hiërarchie, de vorm van een netwerk. De macht in een heterarchie is ‘gedistribueerd’; de besluitvorming is verdeeld over de deelnemers, eventueel met hubs (centra, knooppunten) die soms het gezag hebben om deelkaders te stellen. De deelnemers bepalen in vrijheid hun eigen gedrag, ze bepalen zelf hun bijdrage aan het geheel. Waar een hiërarchie verticaal geordend is, is een heterarchie horizontaal gestructureerd. Deelnemers kunnen individuele mensen zijn of subnetwerken. De samenstelling van een heterarchie kan wisselen: er kunnen deelnemers bij komen en weer af gaan. Uiteindelijk is de mensheid één grote heterarchie – we streven allen als mensheid eenzelfde doelstelling na (een goed leven, ook voor onze nazaten). Een heterarchie is een eenheid waarbij de deelnemers zich niet per se aan dezelfde regels houden: er is vaak een zekere vrijheid-van-interpretatie van de doelstelling. De middelen kunnen verschillen, tenzij het gebruik van een middel in een doelstelling is opgenomen. Zo is ‘de mensheid’ niet via een bevelstructuur (hiërarchie) georganiseerd. Ik ga ervan uit dat alle staten de in 1948 door de Verenigde Naties (193 lidstaten) opgestelde ‘Universele Verklaring van de Rechten van de Mens’ nastreven. Deze verklaring is dan de bepalende doelstelling waardoor een heterarchie gevormd is.
Als de term ‘netwerk’ gebruikt wordt, bedoeld men vaak een heterarchie. Dit is verwarrend omdat ook een hiërarchie een netwerk is.

Samenleving
Als we het doel ‘het goede leven’ willen bereiken moeten we afspraken maken: gedragscodes, regels. Vaak gebeurt dit onbewust en vormen mensen spontaan een samenleving: er ontstaat een gezamenlijke cultuur. Een samenleving kan – eveneens spontaan – gemeenschappen vormen (subsystemen). Een gemeenschap kan echter ook bewust opgezet worden. Als niemand ‘de baas’ is en de leden vrijwillig kunnen toetreden en het lidmaatschap kunnen beëindigen, dan gaat het om een heterarchie. Voorbeelden: de wetenschappelijke gemeenschap, de Europese gemeenschap. Een geloofsgemeenschap kan ook een heterarchie zijn, al kan dit niet van alle ‘geloofsgemeenschappen’ gezegd worden: dan staat bijvoorbeeld het uittreden onder druk: voorbeelden hiervan zijn de orthodoxe islam en de pinksterbeweging. Ook bij de Rooms-katholieke kerk is uittreden officieel niet mogelijk: eens gedoopt is als altijd gedoopt.

Complexe processen
Een samenleving is een complex proces dat heterarchisch ontstaat (door zelforganisatie). Complexe processen kennen geen besturend orgaan. Complexe processen ontstaan en verlopen spontaan. De ordening-in–landen (naties) is mede door strijd ontstaan (oorlogen). Dat gebeurde omdat mensen dat wilden. Niet alleen machthebbers wilden dat. Ordeningen ontstonden doordat mensen clusterden en een revolutie afdwongen. In zo’n clustering kregen woordvoerders de leiding. Die leiding werd in een volgende ronde geformaliseerd in een machtspositie. Dit waren processen die voortkwamen uit het tweede evoltieniveau (dierenwereld). Steeds meer, in de loop van de geschiedenis, werden processen van het derde evolutieniveau (menselijke verstandelijke processen) richtinggevend en ontdekten mensen dat samenwerken menswaardigere ordeningen opleverde. Op grond van afspraken werden landsgrenzen vastgesteld. Dit is een proces dat op sommige plekken op de aardbol nog steeds bezig is. Tegelijkertijd zijn op andere plekken landen bezig samen te werken en clusters van landen te vormen. Dit gebeurt door te onderhandelen en nieuwe constructies af te spreken. Een voorbeeld van zo’n driedimensionaal proces is de Europese Unie.

Een samenleving is een complex proces: spontaan ontstaan, als het ware op grond van natuurlijke (fysische en biologische) wetmatigheden. Een maatschappij, een democratie, een markt en een bedrijf ontstaan op grond van menselijke inmenging en door mensen gemaakte keuzen. Hiërarchie en heterarchie spelen in deze systemen een bepalende andere rol.

Maatschappij
Ik maak een strikt onderscheid tussen de begrippen ‘samenleving’ en ‘maatschappij’. Ik doe dat aan de hand van de begrippen ‘hiërarchie’ en ‘heterarchie’.

Een maatschappij beschouw ik als een aspectsysteem van een landelijke samenleving. Het aspectsysteem maatschappij is een hiërarchie binnen een heterarchie (de samenleving). Een samenleving is in de loop van de geschiedenis ‘spontaan’ ontstaan; een samenleving ontstaat niet doordat iemand of een paar mensen een samenleving bedacht hebben. Een maatschappij ontstaat op basis van onderlinge afspraken. Een samenleving kan herkend worden en je kunt er een naam aan geven, een maatschappij is een bedacht en geconstrueerd systeem en wordt centraal bestuurd (door een regering) aan de hand van bedachte regels (wetten) en er wordt aan de hand van wetten gehandhaafd (macht, justitie). Een samenleving is een heterarchie en kent geen gezagsverhouding tussen de (sub)systemen: ieder systeem bepaalt zelf wat het doet, maar kan zich wel binden door in vrijheid afspraken te maken (dit is: zich conformeren aan een doelstelling).

Democratie
We moeten niet uit het oog verliezen dat een maatschappij ‘slechts’ een hiërarchie is binnen een democratische heterarchie. De samenleving is waar het werkelijke leven zich afspeelt. Dit is het geheel dat mensen in hun dagelijkse leven beleven en doen. Als persoon heb je contact met allerlei mensen. Die verhoudingen hebben verschillende betekenissen en je vervult allerlei rollen. In sommige rollen bevind jij je in een heterarchische (zelfstandig, gelijkwaardig) verhouding met een ander of met anderen. In andere rollen neem je een hiërarchische positie in. Een maatschappij is gebaseerd op afspraken die een deel van het heterarchische samenleven hiërarchisch structureert. De top van de machtsverhoudingen bestaat in een democratische maatschappij uit een ‘driemanschap’: de trias politica, aangevuld met een onafhankelijke pers.

Markt
Een markt is als eenheid een aspectsysteem van een (hiërarchische) maatschappij. De structuur van een markt is intern tegenovergesteld aan die van een hiërarchie. In een markt ontmoeten verkoper en koper elkaar en komen in vrijheid tot een transactie. Een markt volgt het model van een heterarchie. In een heterarchie wordt men geleid door bedoelingen. De bedoeling van een transactie is de overdracht van eigendom. De machtsverhouding tussen verkoper en koper zijn op een markt gelijk: geen van beide partijen kan de ander dwingen. Dit is bij een hiërarchie fundamenteel anders. De macht in een heterarchie is ‘gedistribueerd’, de verhouding is niet verticaal maar horizontaal.
Bij een heterarchie is het essentieel dat beide partijen in vrijheid “ja” of “nee” kunnen zeggen tegen het samengaan. Dat is op een markt ook zo: beide partijen kunnen de transactie door laten doorgaan, of niet.
Er is een nauwe samenhang tussen markten en maatschappijen. Ze hebben beide dezelfde individuele mens als bouwsteen. Jij bent als burger lid van een maatschappij en als consument ben je lid van een markt. Een verschil is dat burgerschap verbonden is aan een stukje grond op de aardbol (land) terwijl je niet-gebonden-aan–landsgrenzen kunt consumeren. Als koper kun jij je in een ander land bevinden dan de verkoper. Als er een conflict ontstaat tussen koper en verkoper, wie krijgt er dan gelijk? Recht is landgebonden. Het internationale recht is beperkt en bemoeit zich niet met de verhouding tussen verkoper en koper. Wel wordt gebruik gemaakt van afspraken tussen landen (handelsverdragen) en er zijn suprasystemen gevormd zoals de Europese Unie en de Verenigde Staten. Die suprasystemen hebben eigen gerechtshoven die ook op economisch gebied uitspraken doen. Maar ook die suprasystemen bestrijken een stuk grond en zijn afgegrensd. Markten kennen geen grenzen.

Bedrijven
Een bedrijf is intern meestal hiërarchisch geordend en extern maakt het deel uit van heterarchieën en hiërarchieën, onder andere van de hiërarchie ‘maatschappij’. Intern staat een eigenaar aan de top. Door de verkoop van aandelen is het eigenaarschap vaak verdeeld over meerdere mensen. Extern kan een bedrijf deel uitmaken van samenwerkingsorganen en maakt het deel uit van onder andere de consumentenmarkt.
Een populair model als het gaat om het heterarchisch structureren van een bedrijf is dat van de zelfsturende teams, met het bedrijf van Jos de Blok (Buurtzorg) als succesvol voorbeeld.

Tegenwoordig wint de coöperatie weer aan populariteit: een heterarchische vorm van samenwerken.
Nog een andere bedrijfsvorm van een heterarchie is ‘het platform’. Platformen (internetbedrijven) maken bij voorkeur ook ‘intern’ graag gebruik van het heterarchische organisatiemodel, waardoor er zo weinig mogelijk hiërarchische binding bestaat tussen het platform en de uitvoerende partijen. Hierdoor is het platform-als-bedrijf niet verantwoordelijk en aansprakelijk voor het gedrag van uitvoerende partijen. Platformen volgen het al eeuwen bestaande model van de-handel-in-goederen. De weg van een product naar de consument wordt hierbij opgedeeld in stapjes via tussenhandelaren. De laatste stap is het winkeltje-om-de-hoek. Een platform als Bol.com maakt de tussenhandel (winkels) overbodig. Een platform als Booking.com maakt reisbureaus overbodig. Airbnb maakt hotels overbodig. Uber maakt taxibedrijven overbodig.