Wijsheid en wetenschap

Civis Mundi Digitaal #104

door Patricia van Bosse

Een paar maanden geleden werd mijn aandacht getrokken door een artikel in de Volkskrant, waarin de vraag werd gesteld – ik parafraseer nu –  of oude wijzen niet gedateerd zijn. Intussen is er immers zo veel wetenschappelijke kennis waar zij geen weet van hadden. De auteur, Kees Kraaijeveld, directeur van de Argumentenfabriek, pleit voor ‘wijsheid die gebaseerd is op kloppende, wetenschappelijke kennis over de wereld en de mens’.  Er werd verwezen naar recent werk van wetenschappers onder de noemer: Evidence Based Wisdom.https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/hoog-tijd-voor-een-nieuwe-sokrates-waarom-we-levenslessen-nodig-hebben-die-passen-bij-onze-tijd~b67d0b695/

In dit artikel geef ik u een indruk van de bevindingen van dit wetenschappelijk onderzoek en zullen we kijken naar de vraag of de oude wijzen waar velen nog steeds inspiratie in vinden, inderdaad achterhaald zijn.

 

Een oeroud begrip

Het begrip wijsheid is voor iedereen intuïtief betekenisvol, maar als we een precieze definitie moeten geven, zullen we waarschijnlijk moeten nadenken en verschillende invullingen geven. Gevraagd naar een voorbeeld wie nu werkelijk wijs is, hoort men vaak de namen van dezelfde mensen opduiken: Gandhi, Martin Luther King, Mandela. We herkennen wijsheid als we het tegenkomen. Iedereen vindt het een hoog gewaardeerde eigenschap.

Het is een begrip dat wel zo oud lijkt als de mensheid zelf. In een lijst met goden in oude culturen is er altijd wel een god of godin van de wijsheid. (https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_knowledge_deities).

Een voorbeeld: ’meer dan 5000 jaar geleden in het oude Mesopotamië symboliseerde de Maangod Nanna, de God van Wijsheid, het geheel van alle andere goddelijke krachten van de Soemerische goden, inclusief  vooruitzien, rechtvaardigheid, vruchtbaarheid en liefde.  https://aeon.co/essays/how-psychological-scientists-found-the-empirical-path-to-wisdom

’Wijsheidsliteratuur’ met beschouwingen, reflecties en goede raad voor levenskunst is volop te vinden niet alleen in oude Mesopotamische, maar ook in oude Egyptische en Joodse teksten. Vaak hebben die de vorm van aforismen, korte verhalen en hymnen. De inhoud komt sterk overeen met de noties die we nu hebben over wijsheid. Het boek Prediker in het Oude Testament wordt beschouwd als een wijsheidsboek. Hierbij een citaat over het boek Prediker, waarin weliswaar wijsheid belangrijk is maar niet centraal staat, dat is de ijdelheid. Het citaat verraste me omdat de tekst zo postmodern klinkt.

Prediker gebruikt het woord ijdel om aan te duiden dat de wereld onzinnig in elkaar steekt: de wereld tart alle redelijkheid. De wijsheid slaagt er niet in om de wereld inzichtelijk te maken: hoe meer inzicht een mens nastreeft, hoe meer hij ervan overtuigd raakt dat de wereld absurd is. Toch zijn er bepaalde ervaringen die wel zinvol kunnen zijn. In liefde, werk en intellect kan de mens voldoening vinden, zodat zijn bestaan niet volledig zinloos is (Prediker 9:7-10).  https://nl.wikipedia.org/wiki/Prediker_(boek) Hier vervult wijsheid de functie om aan te geven waar de grenzen van onze kennis liggen en hoe daar mee om te gaan.

Het woord filosofie is ontleend aan de oude Grieken die we beschouwen als de grondleggers van onze westerse traditie, en betekent liefde voor wijsheid. Ook spreken we van wijsbegeerte. Plato en Aristoteles die eeuwen lang ook in het christelijke Europa een enorme invloed hebben gehad, noemen wijsheid een sleutelelement om het goede leven te leven. Om die praktische toepassing van filosofie was het de oude klassieke filosofen immers te doen en niet om een intellectuele exercitie. Het ging om het bereiken van evenwicht tussen extremen, onder andere door matiging om zo in harmonie te zijn met de rede en met de orde van de natuur.

 

De Griekse godin van (onder andere) wijsheid Pallas Athene, vaak afgebeeld vergezeld door een uil

 

Ook zijn er voorbeelden te over uit de Aziatische culturen, in velerlei ogen een grote bron van wijsheid sinds de belangstelling daarvoor in onze westerse wereld vanaf het einde van de 19e eeuw. Die hadden immers meer aandacht dan de westerse cultuur voor onze innerlijke wereld, zowel om die te verkennen als praktische methodes om deze te ontwikkelen. Daar was het concept van wijzen die het levende voorbeeld waren van vergevorderd zijn op die innerlijke ontwikkelingsweg, sterk vertegenwoordigd in hun culturele erfenis.

Als nu wordt verwezen naar wijsheidstradities, worden daarmee meestal zowel die van oosterse oorsprong als westerse esoterische stromingen bedoeld. In die laatsten gaat het vaak om visies hoe de mens in elkaar zit, om kosmologieën en een bij die ideeën passende visie op een verdere ontwikkeling.  De nadruk ligt niet (uitsluitend) op een religieus doel, maar het gaat om een breder concept, een praktische ontwikkeling die bijdraagt aan het leiden van een goed leven, ook weer om een niet scherp omschreven notie van wijsheid.

We gebruiken het woord wijsheid ook als het om teksten of uitspraken gaat. In het hierna volgende zullen we kijken naar wijsheid als een menselijke eigenschap.  

 

Evidence Based Wisdom

De vraag hoe met de dilemma’s van de menselijke conditie om te gaan en wat het goede leven is, lijkt ons al onze hele geschiedenis bezig te houden en wijsheid is essentieel in die zoektocht. De wetenschap van de laatste paar eeuwen heeft ons tot nu toe weinig zicht kunnen bieden op wat het leven gelukkig en zinvol maakt, maar heeft wel een enorme hoeveelheid kennis opgeleverd van de structuur en mechanismen van de wereld rondom ons. In het dominante model van de natuurwetenschappen is wetenschap gekenmerkt door een objectiverende manier van kijken en mist daarmee de subjectieve component die essentieel lijkt te zijn voor wijsheid. Toch hebben ook de sociale wetenschappen, die zich noodzakelijkerwijs wel rekenschap moeten geven van de betekenis die verschijnselen voor mensen hebben, zich tot voor kort niet op het zo belangrijke begrip wijsheid gericht. Maar sinds de jaren 70 van de vorige eeuw is voor het eerst mondjesmaat aandacht besteed aan wijsheid en de laatste decennia is het academisch onderzoek daarnaar flink toegenomen. Er zijn een aantal multidisciplinaire afdelingen aan universiteiten ontstaan met eigen ’laboratoria’, waar onderzoek naar praktische wijsheid gedaan wordt. Op een website (https://evidencebasedwisdom.com/) maakt een internationaal samenwerkingsverband van wetenschappers academische informatie beschikbaar voor een algemene publiek. De informatie hieronder is vooral ontleend aan deze website. Men kan doorklikken naar onderzoeken (wel meestal achter een betaalmuur), er zijn interviews, tekenfilmpjes en podcasts waarvan de onderwerpen uitwaaieren naar vele interessante invalshoeken en verbanden. Hieronder een impressie van waar deze onderzoekers zich mee bezig houden.

 

 

Terugkerende componenten in de definities

Ten behoeve van een wetenschappelijke benadering is het preciezer omlijnen van het begrip wijsheid van belang. De eerste taak is om een definitie te maken en vervolgens de samenstellende elementen uiteen te rafelen. Wijsheid is dan wat wordt afgesproken dat het is. Sinds de eerste onderzoeken over wijsheid zijn er door opeenvolgende onderzoekers veel verschillende definities geformuleerd, maar er is (nog) geen overeenstemming over een bepaalde definitie, noch is definitief afgebakend wat de samenstellende componenten van wijsheid zijn.

De twee meest centrale noties die terugkomen in alle gebruikte definities is dat wijsheid een morele en een cognitieve component heeft. Een steeds terugkerend element komt overeen met het oude adagium: ken uzelf. Wijsheid omvat een goed begrip van de eigen motivatie en gevoeligheden, doorzien wanneer we op een geconditioneerde manier reageren.  Kort samengevat hoe de interne dynamiek van onszelf werkt, inclusief wat de cultuur aandraagt of de eigen familiegeschiedenis.

Een tweede terugkerend element is levenservaring. Als we veel hebben gezien en meegemaakt én erop hebben gereflecteerd zullen we wijzer zijn geworden. Dat laatste is essentieel, veel meemaken maar slechts doorgaan met veel meemaken leidt niet tot wijsheid. Voor sommige mensen bevorderen traumatische ervaringen wijsheid, echter ook daarbij lijkt de reflectie daarna noodzakelijk om tot wijsheid te leiden.

Ook wordt emotioneel evenwicht of homeostasis veel genoemd. Het betekent niet dat wijzen geen emoties zouden hebben, maar ze worden er niet door overweldigd. Ze blijven zelf in evenwicht. Bij dit aspect hoort ook dat wijzen geen angst hebben voor negatieve emoties. Alles wordt toegelaten en ervaren, maar de wijze gaat er niet in mee.

Nog een kenmerk is een veelvoud aan perspectieven kunnen hanteren. Wijze mensen kunnen op verschillende manieren iets benaderen en ze tegelijkertijd in hun geest overwegen en afwegen. Ze worden niet oncomfortabel bij het idee dat de waarheid niet bestaat, maar accepteren dat er verschillende zienswijzen zijn. Het is ook te omschrijven als een niet zo sterk gehecht zijn aan een identificatie, maar in staat zijn daar afstand van te nemen. Wijze mensen kunnen naar een probleem kijken voorbij het niveau waarop het gepresenteerd wordt.

Ook onzekerheid zal de wijze niet zozeer afschrikken, daar kan hij goed mee omgaan. Hij is minder sterk geïdentificeerd met zijn mening, ook wat betreft politieke overtuiging.

Al deze elementen hebben te maken met het doorzien van beperkte denkgewoonten. Wat betreft de ethische component gaat het om het doen van het juiste voor het algemeen belang. Sommigen benadrukken daarin de waarde van compassie en empathie. Nu is er ook een samenhang tussen een ethische invalshoek en een meta-cognitieve gerichtheid. Als men morele overwegingen praktisch wil toepassen moet men immers wel een grotere context in de beschouwing betrekken. Als een situatie complex is en zich niet gemakkelijk leent voor het toepassen van één morele regel, is afwegen van verschillende regels, vergelijken met situaties in het verleden en kijken in hoeverre deze nu van toepassing zijn op de details van een situatie een vereiste, wat een ruim en veelzijdig perspectief vereist.

Iets minder vaak wordt spiritualiteit als apart begrip genoemd. Een verrassende component, die meermalen is opgedoken is humor.

Nog steeds is er geen overeenstemming over de beste definitie, maar duidelijk is dat het gaat om een complexe menselijke eigenschap met te onderscheiden componenten die allemaal een rol spelen. Waarschijnlijk is nu juist de ’superieure wisselwerking’ tussen intellectuele, gevoelsmatige en morele factoren essentieel.

 

Het vignet van de podcasts op de site van evidencebasedwidom.com

 

Hoe wordt wijsheid gemeten?

Zoals in veel sociaalpsychologische onderzoek gebeurt het meten van wijsheid vooral door het scoren van vragenlijsten. Het vereist, nadat een definitie is opgesteld en de samenstellende elementen zijn bepaald, het opstellen van een model. Daarna worden de vragenlijsten gemaakt om de scores op de testen te verkrijgen. Intussen zijn er een paar veelgebruikte modellen van wijsheid. Een van de eerste, het Berlin wisdom paradigma legde de nadruk op ’expertise in het leven’. In de praktijk bleek dit te leiden tot te veel nadruk op cognitieve eigenschappen. Een ander veel gebruikt model is de ’Balance theory of wisdom’, waarin nu juist de betrokkenheid op het grotere goed voor allen belangrijk is. Het meest recent is er de ’Three-Dimensional Wisdom Scale’ waarin wijsheid beschouwd wordt als de integratie van cognitieve, affectieve en reflectieve persoonlijkheidskenmerken, waarbij zulke functies elkaar beïnvloeden.

Zoals bij alle psychologische onderzoeken kunnen in deze vragenlijsten problemen en vertekeningen optreden. Mensen hebben de neiging om sociaal wenselijk te antwoorden. Ook wordt uitgegaan van een redelijke mate van ’ken uzelf’ wat echter niet hoeft te kloppen. Daar komt wat betreft wijsheid nog bij dat mensen die niet wijs zijn dat niet zo goed weten, terwijl degenen die wel wijs zijn weten hoe weinig ze weten. (Dit inzicht van de antieke Socrates wordt in ieder geval bevestigd door hedendaags wetenschappelijk onderzoek.)

Een andere manier van het meten van wijsheid is het voorleggen van een levensdilemma en de antwoorden scoren op vooraf vastgestelde criteria van het gebruikte model van wijsheid. Hierbij is dus het probleem dat niet gemeten wordt wat iemand feitelijk doet, maar wat hij zegt dat hij zou doen. Toch levert dit wel redelijke betrouwbare resultaten, die repliceerbaar zijn en overeenkomen met uitkomsten van andere testen. Nog een manier om wijsheid te meten is terugkijken naar wat mensen feitelijk gedaan hebben in hun leven in verschillende situaties en dat scoren op vooraf bepaalde kenmerken. Vaak worden verschillende benaderingen gecombineerd.

 

Ouder en wijzer?

In de hele wereld bestaat het stereotype dat mensen wijzer worden als ze ouder worden. Ook denken mensen dat wat betreft wijsheid leeftijd belangrijker is dan opleiding. Nu laten de recente onderzoeken zien dat de scores op de tests hoger worden tot ongeveer 40 jaar. De testresultaten laten geen aanwijzingen zien dat daarna de groei van wijsheid doorgaat, soms juist dat deze afneemt. Een verklaring voor dit overal heersende idee is wellicht dat meer levenservaringen een voorspeller zijn voor meer wijsheid. Het is echter essentieel dat we ook hebben gereflecteerd over die ervaringen.

Ouderen hebben meer levenservaring, dus wellicht zijn er wel meer ouderen die wijs zijn, maar dat zijn dus degenen die wel gereflecteerd hebben. We kennen ook allen wel ouderen die minder wijs lijken te worden met het klimmen der jaren, misschien omdat hun wereld kleiner wordt. Om steeds wijzer te blijven worden moeten we open staan voor nieuwe ervaringen, nieuwsgierig zijn hoe het leven in elkaar zit, hoe mensen en de natuur en de wereld functioneren. We moeten onszelf blijven uitdagen en niet achterover leunen. Wijsheid is het tegenovergestelde van dogmatisch en inflexibel denken. Ouderen weten wellicht door hun ervaring wel beter hoe met verschillende situaties in het leven om te gaan, maar wijsheid is nog iets extra’s, het gaat om bereid zijn te blijven leren van ervaringen van zowel onszelf als anderen.

Meermalen wordt door de onderzoekers op het platform de ’grootmoeder hypothese’  (sorry opa’s) genoemd: het is evolutionair gunstig als oudere volwassenen, die dus hopelijk wijzer zijn dan de jonge generaties, hun kinderen en kleinkinderen helpen. Er zijn verbanden gevonden dat de jongere generaties dan minder emotionele problemen en aanpassingsproblemen hebben en dat ze meer pro-sociaal gedrag vertonen.

 

Hoe kunnen we wijzer worden?

Naast het evolutionaire voordeel als de oudere, wijzere mensen de jonge generaties helpen wordt wijsheid ook geassocieerd met positieve gevolgen in het leven van een wijs individu, zoals een betere gezondheid, meer welzijn, voldoening en veerkracht. Zijn er manieren hoe we wijsheid kunnen bevorderen? Er zijn enkele bevindingen die correleren met hogere scores op de wijsheidstests. Een lange termijn effect werd gezien als mensen idealen hebben. Dan heeft iemand een doel en richting, en groeit daardoor. Iets nieuws leren op zich gaf geen correlatie met hogere scores op testen.

Ook is onderzoek gedaan naar korte termijn interventies, dus aanwijzingen die gegeven worden vlak voor de test wordt afgenomen.  Als iemand een reactie moest geven op een levensdilemma, gingen scores omhoog als ze eerst vijf minuten de tijd namen om te bedenken hoe anderen zouden reageren. Ook de instructie om zich voor te stellen dat ze een dialoog met iemand over het dilemma hadden deden de scores omhoog gaan.

Een variant hierop is de instructie om je eerst voor te stellen om op een wolk over de planeet te reizen en te observeren wat anderen doen ten aanzien van een levensdilemma, de ’cloudride’. Het mechanisme erachter is dat we uit onze vaste patronen stappen en het probleem in een grotere context kunnen zien.

Ten derde wordt de instructie genoemd om te proberen zo wijs mogelijke antwoorden te geven.  Een interessante uitkomst van deze instructie is dat er een flink verschil was tussen twee groepen. Als men al redelijk wijs was, dan maakte het verschil en werden de scores hoger. Als men dat niet was, werden juist de scores lager, deze mensen zouden hoger gescoord hebben als ze de instructie niet hadden gehad. Weten of je wijs bent en wat wijs is, is een vraag die wijsheid vereist...    

 

De persoonlijkheid van wijze mensen

Er is ook onderzoek gedaan naar de vraag of wijze mensen overeen komen in persoonlijkheidskenmerken. Daar kwam weinig uit wat onze intuïties tegenspreekt. Op een aantal punten zijn er duidelijke correlaties. Wat het sterkste correleert is de openheid voor nieuwe ervaringen: ervaring en reflectie zijn voor wijsheid de sterkste voorspellers. Een psychologische interesse om mensen te begrijpen en een ’groei mindset’ zijn ook belangrijk. Een cognitieve stijl waarbij men geïnteresseerd is in waarom mensen dingen doen zoals ze dat doen, zonder meteen een oordeel te vellen correleert met hogere scores op wijsheidstesten. Voorts is een wijze persoon in staat om niet te veel in emoties getrokken te worden. Heel sterke negatieve en positieve emoties traden minder op. Wijze personen nemen andere perspectieven serieus, zijn echt geïnteresseerd in anderen, niet zelfzuchtig en betrokken bij het welzijn van anderen.

Overigens is het niet zo dat een persoon altijd hetzelfde scoort op de wijsheidstests. We zijn soms wijs en soms niet zo wijs, blijkt. Dat geldt voor perioden in ons leven, maar ook voor situaties. Ook is het gemakkelijker om wijs te reageren als het om anderen gaat, maar moeilijker als het om onszelf gaat. Dit bevestigt wat vrij algemeen gedeelde intuïties zijn.

 

 

Wijsheid en geluk

Enkele onderzoekers hebben zich ook gebogen over de vraag of we gelukkiger worden als we wijzer zijn. Wijsheid is geen voorspeller voor geluk. Men kan onwetend zijn en gelukkig. Er is die uitdrukking: onwetendheid is bliss, maar men kan niet onwetend zijn en wijs. Er zijn onderzoeken waarin naar voren komt dat mensen die een te optimistisch beeld hebben van zichzelf en de toekomst gelukkiger zijn, terwijl een somberder beeld wellicht accurater is. Het blijkt dat wijze mensen niet zozeer meer positieve emoties ervaren, maar wel een groter gevoel van zin en doelgerichtheid. Een wijder perspectief en meer mogelijkheden om in balans te zijn maken niet dat iemand zich gelukkiger voelt. Wijsheid gaat dus niet vooral over gelukkig zijn. Juist de openheid voor negatieve emoties maakt dat iemand veel over zichzelf kan leren. Het gaat een wijze persoon niet om gelukkige emoties te maximaliseren, maar wel om te leren van negatieve emoties. Een interessante bevinding is dat geluk en wijsheid beiden een correlatie hebben met nieuwsgierigheid.

Overigens zou het goed kunnen dat het begrip geluk een verschillende invulling heeft voor mensen die verschillend scoren op de wijsheidstests.

 

Nog enkele bevindingen, waaronder verrassende en onverwachte.

Er zijn onderzoekers die correlaties proberen te vinden van de scores op de wijsheidstesten en activiteiten van delen van het brein. Intussen ligt het focus van breinonderzoek niet zozeer op de functies van specifieke gebieden, maar meer om hoe die gebieden samenwerken. Er zijn aanwijzingen dat hoge scores samengaan met het balanceren van activiteiten van de oudere delen van het brein, die centraal staan bij meer instinctieve en emotionele reacties en delen die voor plezier zorgen, met delen die strikt rationeel zijn en delen die beslissen welke reactie de overhand krijgt.

 

 

Een verrassende bevinding is dat er een correlatie is van humor met wijsheid. Niet ontzettend sterk, maar toch kwam deze correlatie een aantal keren naar voren. Een mogelijke verklaring is dat humor te maken heeft met verschillende perspectieven kunnen innemen en goed met stressvolle situaties kunnen omgaan. Dit komt overeen met belangrijke eigenschappen voor wijsheid.

Ook wat betreft spiritualiteit is er een correlatie met wijsheid, maar deze was niet erg sterk. Uit één onderzoek blijkt dat er door de beoefening van meditatie (verschillende meditatiemethodes) de persoonlijke angst afneemt, wat een correlatie zou kunnen verklaren met hogere wijsheidsscores. We zouden verwachten dat empathie toeneemt door meditatie, wat als een van de bepalende eigenschappen van wijsheid beschouwd wordt, maar dat kwam niet uit deze onderzoeksresultaten.

Wijsheid maakte meer verschil als iemand minder formele opleiding had. Als de externe situatie moeilijk is, biedt wijsheid een sleutel om er effectief mee om te gaan en dat werkt bij sommigen als een substituut voor formele opleiding.

Ten slotte zijn er enige onderzoeken die proberen te achterhalen of er in verschillende culturen verschillend over wijsheid gedacht wordt. Opvallend is dat men overal meende dat ouder en wijzer samengaan. Een onderzoek liet zien dat in het westen er meer nadruk op cognitieve vaardigheden werd gelegd en in Aziatische landen een breder meer geïntegreerd visie had op wijsheid. Daar lag meer nadruk op sociale competentie en harmonie en ook moed werd vrij vaak genoemd, iets wat in de westerse culturen nauwelijks naar voren komt als onderdeel van wijsheid. 

 

Zijn we nu wijzer geworden?

Tot zover een impressie van de bevindingen beschreven op de website van ’Evidence Based Wisdom’. Er is weinig dat botst met wat we intuïtief al dachten, hoe onscherp onze opvattingen ook waren en veel dat deze noties bevestigt. Als er op de traditionele kwantitatieve wetenschappelijke manier een nieuw onderwerp wordt bestudeerd, heeft het opbouwen van een fundament met heldere definities en het vaststellen van de samenstellende eigenschappen de eerste prioriteit. Bij deze aanpak hoort dat begrippen zo eenduidig mogelijk omschreven worden. Het maken van modellen, metingen verrichten en scores toekennen volgt. Dit is een karwei dat tijd kost en waarin men hoopt dat het de basis zal vormen voor verder reikende bevindingen. We zullen zien wat deze nieuwe tak van wetenschap nog gaat opleveren. Bovendien ontwikkelen ook wetenschappelijke methoden zich verder (zie bv https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0016328718304440). We houden daarom een open blik op wat de Evidence Based Wisdom ons gaat brengen.

Intussen lijkt er geen reden te zijn om de oude inspiratiebronnen voor wijsheid af te schrijven.

Veel van de wijsheden die aan de oude geschriften ontleend worden hebben de vorm van aforismen of soms gedichten. We kunnen juist ook op basis van wat de wetenschap nu gevonden heeft ook redeneren dat zulke uitingen bevorderlijk zijn voor de ontwikkeling van wijsheid. Als we getroffen worden door een bepaalde uitspraak is dat meestal omdat het ons verwondert (openheid en nieuwsgierigheid), ons op een bepaalde manier raakt (de affectieve component, waarbij onze van wijsheid bevorderen. (Zie ook https://www.abc.net.au/news/2020-11-15/philosophy-why-ancient-aphorisms-thinking-today/12876180)

De genoemde manieren om wijsheid te bevorderen door jezelf of een bepaald thema van buitenaf te bekijken is terug te vinden in veel instructies in wat we de verschillende ’wijsheidstradities’ zullen noemen. Dat blijkt dus objectief gezien, bevestigd door wetenschappelijk onderzoek, goed te werken. Uit de onderzoeken kwam naar voren dat wijsheid beschreven wordt als de integratie en het balanceren van verschillende benaderingen in onszelf, van een samenspel van innerlijke reacties waarbij input op het ene gebied andere gebieden kunnen activeren. Het doet de gedachte opkomen dat ook kunst zou kunnen bijdragen aan meer wijsheid, omdat het immers nieuwe manieren van kijken of luisteren kan geven. Ook kan literatuur onze wereld vergroten en nieuwe verbanden laten zien.

Net zoals levenservaring een element is dat mits er reflectie plaatsvindt wijsheid kan bevorderen, zo geldt dat vermoed ik voor veel meer, waaronder de uitspraken van wijzen uit alle tijden, gegoten in vele vormen. Het lijkt erop dat reflectie veel belangrijker is om wijsheid te bevorderen, dan vanuit welke bron deze wijsheidsinspiratie tot ons komt.  We vormen gewoontes, we hebben patronen, paradigma’s. Die gelden vaak of zijn nuttig voor maar een bepaalde reikwijdte van een gebied, of voor een deel van een proces. Er zijn veelgebruikte routes in onze hersenen ontstaan. Die zijn te veranderen, maar het vereist reflectie: bewustwording en de wenselijkheid onderkennen van een betere manier van reageren, zien of handelen. 

 

By Attributed to the Brygos Painter - Marie-Lan Nguyen (2011), CC BY 2.5,

https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=13358366

 

Zijn we wijzer geworden door meer wetenschappelijke kennis ?

Als we de vraag die in het artikel in de Volkskrant werd gesteld nu eens omkeren. Zijn we nu wijzer geworden door de grote hoeveelheid wetenschappelijke kennis? Ondanks dat we nu zo veel meer weten, vermoed ik dat we slechts ten dele wijzer zijn geworden. We zijn inderdaad niet meer bang voor de woede van de goden als het onweert, voor kwade geesten op bepaalde plekken, zien we een pandemie niet als een straf van god, en dergelijke.

Wetenschap heeft voorts door sommige ontdekkingen onze misplaatste overtuiging hoe bijzonder we zijn onderuitgehaald. Eerst heeft Copernicus aangetoond dat onze aarde niet het centrum van het heelal was. Een tweede schok was dat we sinds Darwin weten dat we iets verder ontwikkelde primaten zijn met een dierlijke evolutie achter ons. Freud, die zoals het verhaal gaat dit lijstje met schokken maakte, zag zichzelf als degene die de mensheid opnieuw een ernstige schok toebracht. Het besef drong immers door dat we geen heer en meester in ons eigen bewustzijn zijn. Dit lijstje is overigens nog aan te vullen, nu steeds meer bekend wordt over de intelligentie en gevoeligheid van dieren en zelfs van bomen en planten.

De bescheidenheid die deze inzichten zouden moeten brengen is echter beperkt. Wellicht hebben we onszelf door bepaalde ontdekkingen gerelativeerd, wat me een voorwaarde lijkt voor de groei van wijsheid. Er is echter ook volop wetenschappelijk onderzoek waar we nog niet wijzer van zijn geworden. Zo is naar voren gekomen dat het bezitten van macht de empathische vermogens aantast, dat veel ongelijkheid in de maatschappij voor allen slecht uitpakt, dat vrouwen even goed kunnen functioneren in topposities als mannen, dat ras geen wetenschappelijke basis heeft, dat het dringend noodzakelijk is de opwarming van de aarde te stoppen etc. De lijst zouden we heel lang kunnen maken. Toch worden er maar heel weinig consequenties verbonden aan deze wetenschappelijk bevestigde inzichten.

Het is met de wetenschappelijke kennis waarschijnlijk net zo als met de levenservaringen. Veel levenservaringen op zich bevorderen de wijsheid niet, wel levenservaringen waarover iemand heeft gereflecteerd. Mits we het tot ons door laten dringen hoe deze inzichten onze visie verandert op onze plaats in de wereld, welke consequenties het eigenlijk zou moeten hebben voor waar we naar streven, voor onze motivaties en verlangens, voor onze relaties met anderen en onze omgeving leiden ze niet tot wijsheid. Als er geen verschuivingen optreden in die innerlijke afweging van cognitieve, affectieve en reflectieve vermogens, worden we niet wijzer.  We zijn in de afgelopen paar eeuwen, sinds de wetenschappelijke revoluties, gefascineerd geweest door de kennis die beschikbaar kwam. Door de mogelijkheden om de omgeving te beheersen, te controleren en te gebruiken door technologie. Zoals te merken aan de gevolgen voor klimaat en milieu, door het achterblijven van sociaal rechtvaardige verhoudingen tussen delen van de wereld en binnen natiestaten blijkt wel dat dit nog bepaald niet heeft geleid tot grotere collectieve wijsheid. De afwegingen van hoe dit nu eigenlijk bijdraagt aan het menselijke welzijn hebben niet of nauwelijks plaatsgevonden. We zijn eenzijdig op de uiterlijke successen van die wetenschappelijke benadering gericht geweest.

 

Verband wijsheid en bewustzijnsontwikkeling

In Civic Mundi wordt door een aantal auteurs regelmatig verwezen naar de wenselijkheid van een ontwikkeling van bewustzijn, of van het collectieve bewustzijn, wat echter als noodzakelijke input de ontwikkeling van individueel bewustzijn heeft. Zonder dat lijken veel oplossingen die gepresenteerd worden voor maatschappelijke problemen niet realistisch. 

Net als wijsheid is bewustzijnsontwikkeling een niet scherp omlijnd begrip. Voor mij en ik vermoed voor velen hebben deze twee noties wel veel met elkaar te maken. Als we bewustzijnsontwikkeling zouden willen operationaliseren komen we al gauw op componenten die overlappen met wijsheid. Het gaat om eigenschappen als openheid, liefde, acceptatie, juist handelen en het los kunnen laten van ego-overwegingen.

Zoals we al zagen ontwikkelen de onderscheiden elementen van wijsheid zich in samenhang. Als een persoon meer reflecteert, zal men sneller een aantal vertekeningen doorzien en een helderder beeld krijgen van de werkelijkheid. Als men ziet dat de wereld complex is, neemt het begrip voor het gedrag van anderen toe, empathie en compassie zullen zich ook sterker ontwikkelen. Andersom zal meer empathie leiden tot zich kunnen verplaatsen in anderen, dus meer perspectieven openen, waardoor de vertekeningen in visie kunnen veranderen, wat leidt tot reflectie over de eigen instelling ten aanzien van de werkelijkheid. Het complex aan eigenschappen van een hoger bewustzijn zal vermoed ik een grote overlap vertonen met dat van wijsheid.

Er zijn op de website van de Evidence Based Wisdom-wetenschappers maar weinig verwijzingen naar de vraag of meditatiemethodes wijsheid bevorderen. Wel wordt door aanbieders van bijvoorbeeld cursussen mindfulness vrijwel steeds de suggestie gedaan dat de beoefening van mindfulness wijsheid bevordert. Er is naar mindfulness recent wel wetenschappelijk onderzoek gedaan, waarin de gunstige effecten bevestigd worden. Hetzelfde resultaat zou waarschijnlijk bij een aantal andere meditatiemethodes naar voren kunnen komen. De modellen die gebruikt worden om de gevolgen van deze methoden te verklaren zijn in theorie veelbelovend. Ze bevorderen eigenschappen die overeenkomen met de elementen die we ook terugzien in de omschrijvingen van wijsheid. Dat zijn bijvoorbeeld afstand nemen van ego-gecentreerde instellingen, uit geconditioneerde patronen stappen, meer perspectieven kunnen innemen, al is het maar in de eigen instelling van het bewustzijn. Meditatiemethoden lijkt me een belangrijk onderwerp voor de wijsheids-wetenschappers om zich meer op te gaan richten, met name omdat het wellicht veel perspectieven biedt om wijsheid te bevorderen.

 

Tot slot

De rol van wijsheid om het leven van mensen te verbeteren kan nauwelijks onderschat worden. Alles wat de ontwikkeling van wijsheid bevordert zou een hele hoge prioriteit moeten hebben. Om die reden is alle aandacht voor wijsheid zeer welkom, dus ook vanuit de wetenschappelijke hoek, of het nu al veel heeft opgeleverd of niet. 

Om welke benadering het nu gaat: wetenschappelijk, door de inspiratie van oude teksten, door kunst, door ervaringen in het dagelijkse leven, de belangrijkste les is om open en nieuwsgierig  te zijn. En te reflecteren, dat lijkt essentieel in welke benadering dan ook. Als we het er over eens zijn dat wijsheid belangrijk is (en wie kan dat ontkennen?) en er zijn nu zelfs wetenschappelijk bevestigende inzichten, dan zouden deze toegepast moeten worden in het onderwijs, op alle niveaus en leeftijden. Ook een basishouding waarin het gaat om het belang van alle mensen en de wereld zou het ’wijsheidsgehalte’ van de politiek en de journalistiek verhogen, iets waar we allen veel baat bij zouden kunnen hebben. Het zou werkelijk een rol kunnen spelen om het leven en het functioneren van de maatschappij te verbeteren.