Spinoza over religie
Civis Mundi Digitaal #106
door Toon van Eijk
Commentaar op: Yoram Stein (2019). Spinoza's Theory of Religion. The Importance of Religion in Spinoza's Thought and Its Implications for State and Society. PhD thesis, Universiteit Leiden.
Yoram Stein heeft een bijzonder interessant proefschrift geschreven over het belang van religie in Spinoza’s denken. Hieronder volgt eerst de Nederlandse samenvatting van zijn proefschrift. Daarna geef ik commentaar op een aantal opmerkingen uit het proefschrift.
Samenvatting
Wat is Spinoza’s religie-theorie? Deze studie bouwt, voor de beantwoording van deze vraag, voort op het werk van Paul Juffermans die heeft laten zien dat religie in Spinoza’s werken drie verschillende betekenissen verkrijgt, namelijk: 1. illusoire en schadelijke bijgelovige opvattingen die ervoor zorgen dat mensen elkaar gaan haten en elkaar gaan vervolgen; 2. onwetenschappelijke, maar extreem nuttige dogma’s van het geloof die eenieder moet aanpassen aan zijn of haar begripsvermogen opdat hij of zij een leven kan leiden waarin de liefde voor God en de naaste voorop staat; en 3. de filosofische religie die leidt tot de amor intellectualis Dei. Op deze wijze heeft Spinoza ons voorzien van een genuanceerde normatieve theorie die ons kan helpen om bestaande religies te evalueren.
Spinoza’s religie-theorie laat zien dat, anders dan de omschrijvingen van Spinoza als een atheïstisch, seculier en liberaal filosoof het doen voorkomen, Spinoza religie – begrepen als bijbels geloof of als filosofische religie – beschouwde als iets dat onmisbaar was voor de samenleving. Anders ook dan de opvatting van David Friedrich Strauss, volgens welke Spinoza’s religie-theorie vol staat met tegenstrijdigheden, reden waarom zijn werken ‘tussen de regels’ gelezen zouden moeten worden, stelt deze studie dat de drie perspectieven elkaar niet uitsluiten, maar in feite naast elkaar kunnen bestaan. Spinoza’s religie-theorie kan, zoals Carlos Fraenkel heeft laten zien, begrepen worden als een die behoort tot een lange traditie van filosofische religies. Deze traditie, die een aanvang neemt met Plato, combineerde een filosofische notie van het Goddelijke als het perfecte voorbeeld van redelijkheid met de opvatting dat historische religies geherinterpreteerd moesten worden als pedagogisch-didactische middelen om het gewone volk naar een redelijk bestaan te leiden.
Deze studie maakt gebruik van een arsenaal aan argumenten om te laten zien dat Spinoza niet enkel een criticus was van religie en de Bijbel, maar dat hij deze ook aanbeveelt aan individuen en samenlevingen. Spinoza’s religieuze ideeën waren, zoals het contextuele historische onderzoek van Henri Krop en anderen heeft laten zien, volgens de vrienden in Spinoza’s kring te begrijpen als een voorbeeld van een ‘redelijk christendom’. Krop en anderen stellen ook dat Spinoza, net als zijn tijdgenoten, een voorstander was van een door de staat geleide ‘openbare kerk’, waarin het geloof van de algemene bevolking wordt bewaakt en waarin bijgelovige opvattingen die de samenleving uiteen kunnen rijten bestreden worden.
Nauwkeurige lezing van Spinoza’s politieke teksten laat zien dat Spinoza meende dat de samenleving een religie nodig heeft, en dat ware vrijheid niet bereikt kan worden zonder religie. Spinoza’s politieke filosofie moet kortom gelezen worden tegen de achtergrond van zijn religie-theorie (p.238/9).
1. Promotoren
Ter inleiding is het wellicht nog nuttig te vermelden dat de promotoren van Stein prof. dr. P.B. Cliteur en prof. dr. A.A.M. Kinneging zijn. Zoals zal blijken verschillen Stein en Cliteur van mening over de nuttigheid van religie. Recentelijk is er veel rumoer in het Forum voor Democratie (FvD). FvD-oprichter Thierry Baudet promoveerde in 2012 bij Cliteur, die sinds 2016 prominent actief was voor FvD. In een artikel getiteld ‘Het gevaar van charismatisch leiderschap in Forum voor Democratie’ ga ik in op de relatie tussen Cliteur en Baudet’s FvD [1].
Op de website van de Amsterdamse Spinoza Kring kan men een recente presentatie vinden getiteld ‘Iedereen een eigen Spinoza?’ van Ernst van den Hemel (KNAW/Universiteit Utrecht), die onderzoek doet naar populisme, religie en sociale media en ingaat op de actualiteit van Spinoza’s Theologisch-Politiek Traktaat (TTP) in sociaal - religieus opzicht [2]. Ook Van den Hemel betoogt dat de nu populaire omschrijving van Spinoza als een atheïstisch, seculier en liberaal filosoof niet noodzakelijkerwijs correct is.
2. Verschillende interpretaties van Spinoza’s filosofische, theologische en politieke denken
Stein schrijft: “Scholars hold diametrically opposed views with regard to Spinoza’s ‘theological-politics’. Did Spinoza, in the words of Jonathan Israel, aspire to ‘eradicate’ all religious authority? Or did he consider religion to be ‘indispensable’ to society, as Leo Strauss maintained? Was Spinoza one of the first secularists as Rebecca Goldstein and others have claimed? Or was he, as Henri Krop has argued, of the opinion that a public religion, upheld and to some extent enforced by the state, was necessary, an opinion that was in fact shared by all sides in the debates that were going on in the Dutch Republic of the 17th century?” (p.9).
Hier laat Stein zien dat er veel verschillende interpretaties zijn van Spinoza’s filosofie met betrekking tot religie. Zoals de boven gegeven Samenvatting al laat zien hangt dit (onder andere) samen met de drie kennisvormen die Spinoza onderscheidt, i.e., de verbeelding, ratio en intuïtie.
Stein schrijft: “Is atheism really incompatible with believing in the existence of God? According to today’s most famous atheist, Richard Dawkins, this is not the case. ‘Much unfortunate confusion’, he writes, ‘is caused by the failure to distinguish what can be called Einsteinian religion from supernatural religion’. This ‘Einsteinian religion’ is believing in the existence of Spinoza’s God … On April 24 of the year 1929 Einstein received a cablegram from Rabbi Herbert Goldstein of the Institutional Synagogue, New York. The rabbi asked him: ‘Do you believe in God? Stop. Answer paid 50 words.’
Einstein replied: ‘I believe in Spinoza’s God who reveals himself in the orderly harmony of what exists, not in a God who concerns himself with fates and actions of human beings.’ For Dawkins this reply does not make Einstein a theist. Einstein, according to Dawkins, is ‘a religious atheist’, because he did not believe in a personal God… Besides theism and atheism there is also deism, pantheism and panentheism. Deism is the idea of God as the great watchmaker. God created everything and made the laws of nature, but after he did that, stopped interfering, letting nature function on its own. Pantheism is the idea that God is to be found in everything in nature. There is something divine in every cloud, tree, and ant. Panentheism is the notion that everything is contained in God. Now, Spinoza is not a deist, because he doesn’t believe in God as a creator, nor does he believe that God does not play an active role anymore in making everything function. Spinoza can also not be called a pantheist, because he doesn’t think that trees or other natural phenomena are in some sense holy or worth our veneration. Panentheism comes closest to his position as everything, according to Spinoza, is in God” (p.40/1).
Wanneer Spinoza’s God ‘reveals himself in the orderly harmony of what exists’ dan is de vraag wat deze immanente ‘God’ van Spinoza oftewel zijn ‘God oftewel Natuur’ precies inhoudt? Verschillende personen hebben op verschillende plaatsen in verschillende tijdsperioden allerhande namen aan deze immanente ‘organiserende kracht’ gegeven. In mijn boek ‘Spinoza in het licht van bewustzijnsontwikkeling’ ga ik hier dieper op in [3]. In een voetnoot op pagina 53 verwijst Stein naar Herman De Dijn die zegt: “Nature which is being equated with God is not the collection of all things, or the universe, but Natura Naturans, the ultimate cause which has produced Natura Naturata as its effect” [4]. Het blijft een vraag hoe deze Natura Naturans oftewel deze ‘ultimate cause’ of ‘scheppend principe’ in de evolutietheorie past. Op de website van Frank Visser (An independent forum for a critical discussion of the integral philosophy of Ken Wilber) worden felle discussies gevoerd over hoe Wilber’s ‘Spirit’ in de evolutietheorie in te passen [5].
3. Spinoza’s filosofische religie en gedragsverandering
Stein schrijft: “That there is something ‘teleological’ and misleading in the depiction of Spinoza as the first modern naturalist or materialist scientist also can be found in Spinoza’s ordering of the three kinds of knowledge. The lowest kind of knowledge is sense-perception. The highest kind of knowledge is not reason, but intuition” (p.60). Hoewel Spinoza drie kennisvormen onderscheidt (de zintuiglijke waarneming of verbeelding, de ratio en de intuïtie), geeft hij mijns inziens niet duidelijk aan of en hoe intuïtie getraind kan worden [6].
Maarten van Buuren zegt het volgende over deze drie kennisniveaus: “Kennis 1, de verbeelding, bestaat uit de oppervlakkige waarneming die tot verbeelding, dat wil zeggen tot valse voorstellingen leidt. Kennis 2, de redelijke kennis, corrigeert deze onzuivere waarneming, doordat ze onder de oppervlakte van de verschijnselen op zoek gaat naar de daaronder liggende structuur met behulp waarvan ze de waargenomen verschijnselen kan herleiden tot de goddelijke oorsprong waaruit alles ontstaat. Kennis 3 ten slotte, de intuïtieve kennis, is de onmiddellijke herkenning van de goddelijke samenhang in de dingen” [12]. Spinoza maakt dus een duidelijk onderscheid tussen redelijke kennis en intuïtieve kennis, waarbij intuïtie de onmiddellijke herkenning is van de samenhang in de dingen, terwijl de rede deze onderliggende structuur moet afleiden door discursief oorzaak-en-gevolg denken. Het onmiddellijk herkennen of zien van samenhang resulteert in inzicht, maar het toetsen van dit onmiddellijke inzicht aan de rede kan verstandig zijn en al doende wijsheid genereren [13].
Stein schrijft: “In the popular narrative of the ‘new atheists’ religious people are supposed to not ‘dare to think for themselves’. Religious people are thought of as ‘heteronomous’ and ‘unfree’ … Cliteur has, for example, been defending this position that religion makes us less autonomous … But Spinoza’s philosophical religion is the opposite of all of that as he makes clear that this religion makes us reasonable, autonomous and free” (p.62). De filosofische religie, die leidt tot de amor intellectualis Dei, maakt ons volgens Spinoza redelijk, autonoom en vrij. In een eerder artikel in Civis Mundi heb ik onderstaand Diagram 1 gepresenteerd, waarin de onderste route een proces van bewustzijns- of spirituele ontwikkeling weergeeft dat in vrij en pro-actief gedrag resulteert [7]. Dit proces zou (gedeeltelijk) overeen kunnen komen met Spinoza’s filosofische religie, in zoverre deze religie niet alleen maar is gebaseerd op redelijk, discursief denken, maar vooral op het transcenderen van het rationeel-empirisch bewustzijn. Ook hier speelt dat Spinoza niet voldoende aangeeft hoe men voorbij het redelijke, discursieve denken kan geraken.
Stein schrijft: “Juffermans calls Spinoza’s philosophical religion a philosophical-ethical path to salvation. Spinoza’s religion is philosophical because the religion is about arriving at a deeper understanding – coming to the knowledge of God. But this religion is also ethical, because this understanding can only be called religious if it also shapes our desires and affects the way in which we act in the world” (p.62). Hier komt dus naar voren dat het uiteindelijk draait om gedragsverandering, om gedrag dat maatschappelijk en ecologisch verantwoord is. Zulk gedrag kan afgedwongen zijn (re-actief gedrag) en/of vrij zijn (pro-actief gedrag) (zie de bovenste en onderste routes in Diagram 1).
4. Een keten van gedragsontwikkeling
In een eerder artikel in Civis Mundi heb ik getracht de keten van gedragsontwikkeling schematisch weer te geven [8]. In onderstaand Diagram begint de keten van gedragsontwikkeling bij data en eindigt in gedrag. De pijlen in de bovenste rij representeren internalisatie- en transformatieprocessen. In de onderste rij van het Diagram worden de drie door Spinoza onderscheiden vormen van kennis en de bijbehorende affecten (gemoedsaandoeningen), normen en gedragingen weergegeven. Voor meer duiding hoe de begrippen data, informatie, emotie, kennis, en gevoel (of grondhouding of waarde) zich tot elkaar verhouden verwijs ik naar het eerdere artikel in Civis Mundi [8]. Het resterende gedeelte van deze sectie stamt uit een eerder artikel op mijn website [9].
In bovenstaand Diagram wordt duidelijk dat alleen het verschaffen van meer data en informatie niet voldoende zal zijn om daadwerkelijke gedragsverandering bij burgers te bewerkstelligen. Ook emoties, diverse vormen van kennis, en gevoelens (of interne waarden) en externe normen spelen een rol. De drie kennisvormen ‘verbeelding, rede en intuïtie’ en de drie daaraan gerelateerde ‘passieve, neutrale en actieve affecten’ en de drie corresponderende ‘re-actieve, neutrale en pro-actieve gedragingen’ maken het proces van gedragsontwikkeling mijns inziens inzichtelijker.
In de ‘verbeelding’ is men nog gehecht aan de lichamelijk ontstane ‘emoties’, die door geestelijke bewustwording tot al dan niet adequaat geïnterpreteerde ‘gevoelens’ worden. Gevoelens of overtuigingen zijn dus lichamelijke emoties waarvan men zich bewust is geworden, men wordt zich bewust van - of ’voelt’ als het ware - de initieel onbewuste emotie. Wanneer de verbeelding de boventoon voert, zijn passieve affecten en re-actief gedrag het resultaat. Men ‘re-ageert’ op passieve wijze op wat bijvoorbeeld een partijleider zegt of doet, zonder de eigen rede aan te spreken. Op deze wijze kan charismatisch leiderschap tot maatschappelijk ongewenst gedrag van volgers leiden, zoals bijvoorbeeld president Trump zijn volgers opjut en mobiliseert.
Gebruik van de tweede kennisvorm ‘de rede’ resulteert in neutrale affecten en neutraal gedrag. ‘Neutraal’ heeft hier de betekenis van adequaat, genuanceerd, afstandelijk, onthecht. Onthecht van de in eerste instantie in de verbeelding ontstane emoties. Adequaat gebruik van de rede resulteert in adequaat geïnterpreteerde ‘gevoelens’, die vervolgens tot genuanceerd of afstandelijk gedrag leiden. Het nadeel van het ‘rationeel’ of ‘afstandelijk’ gebruik van de rede is dat het geen affectieve lading heeft (neutrale affecten) en daarom relatief weinig impact op gedrag heeft. Meer informatievoorziening en rationele analyse van bijvoorbeeld fake news heeft door dit gebrek aan affectieve lading relatief weinig impact. De verbeelding is juist wel geladen met (passieve) affecten.
De derde kennisvorm ‘intuïtie’ resulteert in actieve affecten, pro-actieve interne waarden (in tegenstelling tot re-actieve externe normen) en pro-actief gedrag. Omdat de intuïtie wel een affectieve lading draagt, heeft het veel impact op gedrag. Men voelt als het ware ‘van binnenuit’ dat men niet anders kan dan pro-actief handelen. Pro-actief, maatschappelijk gewenst gedrag kan aldus bewerkstelligd worden door de ontwikkeling van intuïtieve vermogens. Hiervoor is hoogstwaarschijnlijk bewustzijnsontwikkeling nodig, zoals is beargumenteerd in eerdere artikelen in Civis Mundi. De recente implosie van het Forum voor Democratie, een (d)emocratische partij, zou dan berusten op een overmaat aan emotie en een gebrek aan adequate rede en hoogontwikkelde intuïtie [10].
5. Spinoza en mystiek?
Stein schrijft: “Descartes is often called the first modern philosopher, because his philosophy starts with an epistemological question (How can we know for sure?) and not with a metaphysical question (What kind of things exist?). Spinoza’s philosophy, however, is more traditional in this regard that it starts with a metaphysical account and then moves on to discuss epistemology” (p.67). Net zoals Spinoza denk ik dat ontologie vóór epistemologie dient te komen. Daarom maak ik zowel in mijn proefschrift als in mijn boek over Spinoza mijn ontologische vooronderstellingen expliciet en karakteriseer ik drie verschillende wetenschappelijke paradigma’s [11].
Stein schrijft: “Many commentators have argued that, although the end of the Ethics is difficult to follow, we should definitely not interpret this section of Spinoza’s work as endorsing a kind of mystical knowledge. [O]ne must not let oneself be misled to the use of phrases such as ‘intellectual knowledge of God’ into interpreting Spinoza as though he were a religious mystic like Eckhart … The analytic philosopher Jonathan Bennett has called the end of the Ethics for this reason a ‘disaster’: ‘I [Bennett] don’t think that the final three doctrines [the mind’s eternity, intuitive knowledge, and the intellectual love of God] can be rescued. The only attempts at complete salvage that I have encountered have been unintelligible to me and poorly related to what Spinoza actually wrote. (…) After three centuries of failure to profit from it, the time has come to admit that this part of the Ethics has nothing to teach us and is pretty certainly worthless’ (Bennett 1984, p.357)” (p.78).
De opmerking van Bennett dat intuïtieve kennis en de verstandelijke liefde tot God ‘unintelligible’ of ‘onbegrijpelijk’ zijn, is op zich correct. Intuïtie heeft mijns inziens te maken met het transcenderen van het rationeel-empirisch bewustzijn, met het voorbij gaan aan het redelijke, discursieve denken. Dit betekent echter niet dat het slotgedeelte van Spinoza’s Ethica rampzalig of waardeloos zou zijn, maar wel dat Spinoza heeft nagelaten aan te geven of en hoe de intuïtie systematisch getraind kan worden. In mijn boek over Spinoza’s filosofie ga ik hier dieper op in (Hoofdstuk 5. Kennis als drieluik, met de vijf subhoofdstukken: Verbeelding, Rede, Intuïtie, Spinoza’s kennismodel als een drieluik, Meer over intuïtie) [14].
Stein gaf op 13 september 2020 een interessante spreekbeurt bij het Filosofisch Café in Wageningen, waarbij ik de vraag stelde of Spinoza’s filosofische religie, die leidt tot de amor intellectualis Dei, voornamelijk in de rede of in de intuïtie gegrondvest is. Hier kwam helaas geen duidelijk antwoord op.
Stein schrijft: “A reason why Spinoza’s philosophical religion is a kind of mysticism: he urges us to not forget that words, mathematics and logic are mere means or tools that help us to arrive at a certain destination that lies beyond the limits of what can adequately be expressed, because it can only be experienced” (p.80). Hier geeft Stein dus aan dat er zaken zijn die voorbij woorden en logica liggen en die alleen direct ervaren kunnen worden. Zulke ervaringen kunnen verkregen worden door bijvoorbeeld beoefening van meditatietechnieken.
Of Spinoza (1632-1677) daadwerkelijk een of andere meditatietechniek beoefende is niet met zekerheid bekend. Wel is bekend dat Descartes (1596-1650), die ook in Amsterdam heeft gewoond, een meditatietechniek beoefende. Florentijn van Rootselaar schrijft: “In een beroemd geworden denkexperiment twijfelde Descartes aan het bestaan van alles om hem heen. Hij liet zich daarbij inspireren door de meditatieve retraites die hij eerder als student bij de jezuïeten moest nemen. Denken begint met meditatie… Dat afgeslotenheid een voorwaarde is voor meditatie heeft Descartes geleerd op La Flèche, het jezuïetencollege waar hij niet alleen diepgaand wordt onderwezen in de oude filosofie en de nieuwe wetenschappen, maar waar hij ook kennismaakt met de meditatie. De leerlingen leven er in de geest van Ignatius van Loyola (1491-1556), de oprichter van de jezuïetenorde en auteur van onder meer Spirituele oefeningen. Geheel volgens de regels van deze religieuze voorganger nemen de leerlingen regelmatig een retraite van zes dagen, evenveel dagen als later de meditaties van Descartes zullen beslaan. Ook die retraites staan in het teken van zelfonderzoek, ook die meditaties beginnen met een grote twijfel” [15].
Kenneth Chandler, professor emeritus at Maharishi International University (Iowa, USA) heeft op 20 juli 2020 een presentatie gegeven over het boek Meditaties over de eerste filosofie van Descartes [16]. Chandler beweert hierin dat de beroemde quote ‘cogito ergo sum’ (ik denk, dus ik ben) niet alleen verwijst naar het niveau van het rationeel-empirisch bewustzijn, naar ‘denkend-zijn’, maar ook naar ‘radicaal denken’ of ‘radicaal betwijfelen’ in de zin van het transcenderen van alle gedachten. In een andere presentatie op 31 juli 2020 spreekt Chandler over een aantal filosofen waaronder Spinoza [17]. Daarin zegt hij het volgende: “Spinoza grew up in Amsterdam while Descartes was living there. His Latin tutor was Jacob van Enden, a Cartesian and a Jesuit, who encouraged him to practice the Cartesian method of meditation” [18].
Hier wordt dus beweerd dat Spinoza de Cartesiaanse meditatiemethode, oorspronkelijk afkomstig van de jezuïeten, zou beoefenen. Ik heb meermalen getracht in contact te komen met Chandler om te weten te komen of hij ‘directe’ aanwijzingen heeft dat Spinoza een meditatiemethode praktiseerde en/of dat hij regelmatige ervaringen van transcendent bewustzijn had. Helaas heeft Chandler nooit gereageerd op mijn pogingen tot contact. Met ‘directe’ aanwijzingen bedoel ik indicaties die niet gebaseerd zijn op onze interpretaties van Spinoza’s teksten oftewel op hinein-interpretieren. Natuurlijk zijn er wel indirecte aanwijzingen in Spinoza’s teksten dat hij (incidentele) ervaringen van transcendent bewustzijn heeft gehad.
Maar de mogelijkheid om het denken te transcenderen, om de continue identificatie met het rationeel-empirisch bewustzijn op te heffen, komt bij Spinoza niet direct ter sprake. De mogelijkheid van een bewustzijn waarin het continue denken tot rust komt, waarin het innerlijk gepraat plaats maakt voor innerlijke stilte, wordt door hem niet vermeld. De mogelijkheid van het ervaren van de diepere werkelijkheid van de stille getuige of van het transcendent bewustzijn is in Spinoza’s werk afwezig. Nergens vind ik aanleiding om te veronderstellen dat Spinoza regelmatige ervaringen van transcendent bewustzijn had. Dit sluit uiteraard niet uit dat Spinoza onregelmatige of incidentele ervaringen van transcendent bewustzijn had. Misschien vond hij het moeilijk of onmogelijk om deze incidentele ervaringen op papier te zetten door de inherente problemen bij het expliciteren van ervaringen die voorbij de discursieve rede liggen. Of hij vond de ervaringen te incidenteel om er op een wetenschappelijk-filosofisch verantwoorde wijze gebruik van te kunnen maken in zijn analyse. Waarschijnlijk had hij geen meditatiemethode ter beschikking die op systematische wijze de ontvankelijkheid voor regelmatige toegang tot transcendent bewustzijn traint. In zo’n context is het logisch dat hij over de stille getuige geen uitspraken doet [19].
Met betrekking tot wetenschappelijke analyses van mystiek heeft Piet Ransijn in Civis Mundi het boek ‘Het wetenschappelijk onderzoek van de mystiek’ van Frits Staal, voormalig hoogleraar filosofie, Sanskriet en Zuid-Aziatische talen aan de UvA en de Universiteit van California te Berkeley, besproken [20]. In dezelfde serie over kosmisch bewustzijn bespreekt Ransijn ook het boek ‘Cosmic Consciousness’ van Richard Maurice Bucke (1837-1902) [21]. Bucke beschrijft het kosmisch bewustzijn als een tijdloze, universele, bovenpersoonlijke dimensie van bewustzijn. Ransijn schrijft: “In kosmisch bewustzijn is het transcendent bewustzijn tegelijk aanwezig met het waakbewustzijn (het persoonlijk bewustzijn) als stille, onbegrensde ondergrond en achtergrond of voorgrond. Het persoonlijk bewustzijn is als het ware een golf in de oceaan van universeel bewustzijn … Het kosmisch bewustzijn en het individuele bewustzijn vallen niet volkomen samen, zoals de golf te onderscheiden is van de oceaan, terwijl beide bestaan uit hetzelfde water. Het onbeschrijfelijke is moeilijk te beschrijven… Toch gebeurt dat bij de vele beschrijvingen van verlichte personen, die vaak een opmerkelijke overeenstemming tonen. Het is een directe ervaring die in uiteenlopende tijden en culturen is beschreven in gelijkluidende bewoordingen”. Ransijn zegt dat het omgekeerde van ‘cogito ergo sum’ geldt: niet ‘ik denk, dus ik ben’ maar ‘ik ben, dus ik denk’. Bewustzijn is de basis van kennis, niet omgekeerd. Oftewel kennis is gestructureerd in bewustzijn. In kosmisch bewustzijn is en kent het bewustzijn zichzelf. Oftewel, zoals Spinoza zegt, het is causa sui, oorzaak-van-zichzelf [22].
Stein schrijft: “Spinoza, who writes: ‘[W]e see that reasoning is not a principal thing in us, but only like a staircase by which we can climb up to the desired place, or like a good genius which, without any falsity or deception, brings us tidings of the highest good in order thereby stimulate us to pursue it, and to become united with it; which union is our supreme happiness and bliss’ (ST 2-26, p.100)” (p.80) [23]. Hier zegt Spinoza dat de rede slechts een soort trap is om tot het hoogste goed te geraken. De meeste Spinoza-commentatoren gebruiken het model van een trap om de relatie tussen de drie kennisvormen (verbeelding, rede en intuïtie) weer te geven. Van Buuren gebruikt echter het model van een drieluik [24]. Ook weer een voorbeeld van de onduidelijkheid die bestaat over Spinoza’s gebruik van het begrip intuïtie. De vereniging met het ‘hoogste goed’ (wat is dat precies?) brengt wel suprême geluk en gelukzaligheid, zegt Spinoza. Dat duidt op de beschrijving van kosmisch bewustzijn door mystici.
6. Geloven en doen
Stein schrijft: “Biblically-revealed faith is the true philosophical religion, but then adapted to the understanding of the majority of mankind, that is, the book is written by and for people without any kind of philosophical or scientific education … Biblically-revealed faith does not aim at understanding, but at obedience to a God, imagined (with the first kind of knowledge) as an all-powerful, just and loving law-giver, prince and judge. As they aim at different things – one at truth and the other one at obedience – they still have the same psychological, moral and social effects on people. Both lead to salvation” (p.89/90).
Het onderscheid dat Spinoza maakt tussen Bijbels geloof en filosofische religie komt overeen met het onderscheid tussen de bovenste route (gegrondvest in gehoorzaamheid en identificatie) en de onderste route (gegrondvest in persoonlijkheidsvorming of spirituele ontwikkeling) in Diagram 1 in sectie 3. Beide routes (kunnen in principe) leiden tot maatschappelijk verantwoord gedrag.
Stein schrijft: “Others, who seek for themselves a position of power and influence in society or desire other uncertain things such as wealth and fame, will come to the fore, promising a miraculous cure for the fear that is being felt, and in this way they will gain a following… As these preachers of superstition know that reason will unmask their ideas and solutions as phantasies and products of the imagination, they will aggravate the hatred of philosophy or science ... As they and their following desire scarce goods – such as power, fame and recognition by others – certain passions such as ambition, envy, and rage will be strengthened. Thus, people will come to hate each other and destroy the harmony in the state. And, although superstition is a very effective means to rule the multitude, this will not lead to stability. At some point the multitude will get disappointed by the false promises of certain leaders in the past, leaders they at that moment adored as if they were gods, and then they will ‘curse them and detest them as the universal scourge of mankind’ (TTP, Preface 5, p. 5)” (p.134).
Dit lijkt een aardige beschrijving van het gedrag van de huidige ‘preacher of superstition’ Donald Trump. Hier zien we ook dat de bovenste route in Diagram 1, in zoverre die is gebaseerd op gehoorzaamheid aan het Bijbels geloof van veel Amerikaanse evangelicals, het laat afweten. Het is moeilijk om te bepalen hoe effectief ‘biblically-revealed faith’ daadwerkelijk is in het aansturen van maatschappelijk en ecologisch verantwoord gedrag.
Stein schrijft: “Humans have ‘very different minds, and find themselves comfortable with very different beliefs; what moves one person to devotion provokes another to laughter’. This is why Spinoza concludes that ‘everyone should be allowed the liberty (…) to interpret the fundamentals of faith according to their own minds; and that the piety or impiety of each person should be judged by their works alone’ (TTP Preface 12, p. 10)” (p.140). Mensen hebben volgens Spinoza ‘very different minds’; daarom is kennis gestructureerd in bewustzijn, zou men kunnen zeggen. En uiteindelijk gaat het volgens Spinoza niet om wat men gelooft, maar om wat men in de dagelijkse praktijk doet. Het gaat om zichtbaar gedrag. Daarom is de keten van gedragsontwikkeling in sectie 4 relevant.
7. Filosofische religie en geopenbaard geloof
Stein schrijft: “‘Blessedness is not the reward of virtue, but virtue itself. We do not enjoy blessedness because we keep our lusts in check. On the contrary, it is because we enjoy blessedness that we are able to keep our lusts in check’ (E-V p.42, p.382). Real salvation or blessedness is to understand that in the knowledge and love of God consists our highest good. This alone will bring us peace of mind, and will make us virtuous as we are in peace with ourselves and our neighbors” (p.148). Wanneer Spinoza schrijft dat ‘gezegendheid’ (geluk of heil) de deugd zelf is en gemoedsrust brengt, dan slaat dit op de onderste route in Diagram 1, waar interne waarden in altruïstisch, vrij en pro-actief gedrag resulteren.
Stein vat het eerste deel van zijn proefschrift betreffende de relatie tussen het filosofische en het theologische in Spinoza’s denken als volgt samen: “Spinoza was not an atheist in his philosophy, because his philosophy is in fact a religion. And he was not an atheist in his theology, because he understood the Bible as a book that has provided mankind with a non-philosophical path to salvation for the majority of mankind. We have seen that the accusation that this religious dimension of Spinoza’s thought is in fact some kind of pious lie is unjustified. It is therefore that we can finally move on to investigate the relationship between the theological and the political. That is, the relationship between the philosophical religion and revealed faith on the one hand, and society and the state on the other hand” (p.155). De relatie tussen enerzijds de filosofische religie en het geopenbaard geloof en anderzijds de maatschappij en staat is inderdaad een kernpunt bij Stein, zoals ook blijkt uit de titel van zijn proefschrift.
Stein schrijft: “As Europe was politically divided along religious lines, the theological-political problem became: How to retain ‘the centripetal force of religion’ (which allows people in society to live together in peace, because they share the same vision of God and nature) without invoking ‘the centrifugal force of religion’, which divides the nation as it brings us to fundamentalist hatred, religious persecution and civil war?… Spinoza’s solution to the theological-political problem… is not ‘modern’ in that Church and State are not separated, but integrated into a theological-political unity in which religion is necessary for a stable state, and a stable state is necessary for true religion” (p.157). De centripetale en centrifugale krachten van religie verwijzen naar het aloude ‘in- and outgroup’ mechanisme. In een eerder artikel in Civis Mundi heb ik getracht de vraag te beantwoorden hoe een evenwicht tussen verdraagzaamheid en onverdraagzaamheid gecreëerd kan worden? [25].
8. Onderscheid tussen letter en geest van de wet
Stein schrijft: “The state can punish people for the way in which they behave (externally), but the state cannot punish people for the things that they believe (internally)” (p.160). Hier wordt een belangrijk onderscheid gemaakt tussen extern, zichtbaar gedrag en interne overtuigingen (zie ook de keten van gedragsontwikkeling in sectie 4). In dit kader wordt in het proefschrift van Stein een onderscheid gemaakt tussen externe en interne religie. In deze context is ook het onderscheid tussen de letter en geest van de wet relevant.
In een eerder artikel in Civis Mundi over natuurinclusieve kringlooplandbouw schreef ik het volgende: “Met betrekking tot de letter en de geest van de wet, oftewel de kwantitatieve normen en de onderliggende kwalitatieve waarden, is mijns inziens veel meer aandacht voor de geest van de wet nodig … Als er geen voeling is met de geest van de wet is er een groot risico dat men de letters (normen) van de wet creatief zal proberen te omzeilen. Uiteindelijk draait het om persoonlijke waarden. Er is een kloof tussen weten en geweten. Meer aandacht voor onderliggende kwalitatieve waarden, waaronder in het geval van landbouw bepaalde grondhoudingen naar de natuur, is dus dringend gewenst” [26].
In een ingezonden brief over mestfraude in de NRC van 17 November 2017, getiteld ‘Het onderscheid tussen de geest en letter van de wet is zoek’, kwam ik tot een gelijkluidende conclusie [27]. In de NRC van 16/17 januari 2021 schrijft Christiaan Weijts: “Door wildgroei aan regeltjes en protocollen klampen we ons almaar steviger vast aan de letter van de wet. Daardoor respecteren we de geest erachter steeds minder” [28]. Wat Weijts in 2021 schrijft, overkwam mij in 2007 toen ik probeerde een verblijfsvergunning te regelen voor mijn Tanzaniaanse vrouw bij de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND).
In een ingezonden brief aan de NRC van 15 juni 2012 schreef ik onder andere: “UvA-hoogleraar Paul de Beer zei in 2001 dat te ver doorgevoerde formele rationaliteit in een bureaucratische organisatie onbedoelde effecten kan sorteren en kan leiden tot irrationaliteit. Het beleid van de IND leidt tot absurde praktijken. De Rotterdamse hoogleraar Leo Stevens zei: ‘De regels moeten dienend zijn, niet frustrerend zoals ze nu vaak zijn. Laten we minder dingen tot in de kleinste details regelen, en meer naar de geest en het principe van de regels handelen’ (NRC Handelsblad, 8 september 2005). Blijkbaar handelt de IND nog steeds niet naar de geest van de regels” [29].
De huidige toeslagenaffaire laat zien dat we nog weinig hebben geleerd in deze context. Jesse Frederik van de Correspondent schrijft: “De toeslagenaffaire ontstond niet door kwaadwillende personen of schuldige kabinetten, maar door de dynamiek tussen de regering, de Tweede Kamer, de ambtenarij, de rechtspraak, de pers en wijzelf – kijkers en kiezers. Het aftreden van het kabinet lost dat niet op, en voorkomt ook geen volgende affaire. Het systeem zélf moet op de schop” [31].
9. Een coherent collectief bewustzijn
Stein verwijst naar Spinoza: “never have people ‘succeeded in devising a form of government that was not in greater danger from its own citizens than from foreign foes’ (TTP XVII-4, p.211)” (p.163). Dit zou zo maar van toepassing kunnen zijn op de huidige ‘burgeroorlog’ in de VS.
Stein schrijft: “Why did Spinoza not want to end all religion, Frank and Waller – who consider Spinoza to have been a ‘radical atheist’ – ask. They answer in these three ways: 1) it was (and still is) practically impossible to rid all people of religion; 2) societies need a common ground that religion provides; and 3) religion is necessary for the cultivation of certain virtues such as obedience and tolerance. ‘The challenge, as Spinoza sees it’, Frank and Waller write, ‘is to convince the existing religious institutions to cultivate the necessary civic virtues without thereby dividing the republic’. By separating external and internal religion, Spinoza allows different people the freedom to have different ideas of God as part of the internal religion, while he simultaneous makes sure that there is an external religion in which all can unite and that can instruct the people with certain virtues necessary for peacefully living together” (p.168).
In plaats van de ‘externe religie’ of het geopenbaard geloof (revealed faith) zou men kunnen beargumenteren dat het verhogen van de coherentie en kwaliteit van het ‘collectief bewustzijn’ een bijdrage zou kunnen leveren aan het creëren van ‘a common ground’ (coherentie) en maatschappelijk en ecologisch verantwoordde ‘civic virtues’ (kwaliteit) (zie hiervoor eerdere artikelen in Civis Mundi) [30].
Stein schrijft: “The political problem is in need of a theological solution, because threatening laws in themselves are not enough to create harmony. It is in the combination of the religious law (to love God above all things and your neighbor as yourself) and the secular law, which forbids unjust behavior by means of threats, that individuals as well as societies can succeed to persist in their own being over a longer period of time. The theological and the political are intertwined. The theological problem (how to fight superstition, promote faith and protect [philosophical] religion) is also a political problem (how can the state persist in its own being?), and the political problem (how can the state persist in its own being by preventing rebellion and tyranny and securing unity?) is at the same time a theological problem (how to bring people to unifying faith and religion, instead of divisive superstition?)” (p.172). De seculiere wetgeving en het Bijbels geopenbaard geloof werken via de bovenste route in Diagram 1, terwijl Spinoza’s filosofische religie via de onderste route werkzaam is.
Stein schrijft: “Spinoza denies that man is or ever can be fully autonomous. Human beings do not have a free will. They are not the masters over their own thoughts. The human mind is part of the infinite intellect of God. Descartes was wrong in saying ‘cogito’, because ‘when we say that the human mind perceives this or that, we are saying nothing else but this: that God (…) has this or that idea’ (E-II, p11c, p.250). It is, in other words, not ‘I think’, but it is God or Nature who thinks in and through me” (p.175). Ransijn zei in sectie 5 dat het omgekeerde van ‘cogito ergo sum’ geldt: niet ‘ik denk, dus ik ben’ maar ‘ik ben, dus ik denk’.
Dus ‘ik ben’ oftewel ‘puur zijn’ oftewel ‘transcendent bewustzijn’ komt eerst. In de seculiere terminologie van Maharishi Mahesh Yogi zou ‘the infinite intellect of God’ of ‘God or Nature’ het ‘veld van creatieve intelligentie’ genoemd worden. Het is inderdaad waar dat wij geen controle hebben over welke gedachten bij ons opkomen. Dat gegeven is belangrijk in bijvoorbeeld de Transcendente Meditatie (TM) techniek.
Stein schrijft: “Nadler is right in stating that increasing the rationality and freedom of the citizens are important goals for Spinoza, but he forgets to point out that these goals cannot be separated from the goal to instill social harmony in the state. Peace, according to Spinoza, does not consist ‘in the mere absence of war, but in the union or harmony of minds’ (TP 6-4, p.701). Increasing rationality and freedom is also nothing but the realization that ‘nothing is more advantageous to man than man. Men, I repeat, can wish for nothing more excellent for preserving their own being than that they all be in such harmony in all respects that their minds and bodies should compose, as it were, one mind and one body, and that all together they should aim at the common advantage of all’ (E-IV, p18s). Nadler’s reading of Spinoza emphasizes those parts in Spinoza’s philosophy in which he seems to endorse individualism and individual rights, but he neglects the parts that emphasize the need of social harmony, and the crucial role that religion plays in creating it” (p.178). Termen zoals ‘social harmony’ en ‘union or harmony of minds’ komen overeen met een coherent collectief bewustzijn.
Stein schrijft: “Although the internal religion cannot be enforced by law, it is in fact the most powerful tool in making people obey the laws” (p.185). Dit verwijst naar de effectiviteit van de onderste route in Diagram 1. Spinoza schrijft: ‘And while it is impossible, of course, to control people’s minds to the same extent as their tongues, still minds too are to some degree subject to the sovereign’s power’ (TTP XX-2, p.238) (p.185). Dit houdt in dat de overheid wel degelijk kan bijdragen aan het bevorderen van de ‘interne religie’, bijvoorbeeld door middel van voorlichting, subsidies, etcetera.
Stein schrijft: “The theological-political challenge is how to devise a civil religion that is able to unite the people, while leaving room for the philosophical religion … There was widespread consensus in the Republic of the seventeenth century that there needed to be freedom of conscience as well as a state-controlled church which would guard over public religion” (p.187). Het realiseren van een effectieve filosofische, interne religie met vrijheid van geweten is nog niet zo gemakkelijk gebleken, terwijl een door de staat gecontroleerde publieke, civiele, externe religie in de zeventiende eeuw wellicht noodzakelijk was, maar nu niet langer een realistische mogelijkheid is.
Stein schrijft: “We have seen so far that human freedom in the Ethics is described as an ideal way of life that we can approach by becoming more independent and powerful. Humans become more independent and powerful as they train their minds to become more reasonable. In this way it is even possible that people reach the third kind of knowledge, which would give them the experience of ultimate freedom. Most people, however, will not arrive at that destination. ‘All things excellent are as difficult as they are rare’ (E-V, p42s, p.382). However, this doesn’t mean that humans cannot become more free. Spinoza’s conception of human freedom as something gradual makes it possible that freedom comes in degrees. One important step in becoming more free is to live together harmoniously with other people in a state ruled by laws. The metaphysical freedom described in the Ethics is connected to political freedom, because there is nothing that empowers people more than the mutual assistance and help of other people” (p.204).
Volgens Spinoza kan de derde vorm van kennis (intuïtie) de ervaring van ultieme vrijheid geven, maar helaas bereiken weinigen dat stadium. Hier speelt weer dat Spinoza mijns inziens niet duidelijk maakt of en hoe intuïtie getraind kan worden. En het harmonieus samenleven met anderen in een staat gereguleerd door wetten komt ook niet spontaan uit de lucht vallen. Wederzijdse hulp vereist vooral een coherent collectief bewustzijn van hoge kwaliteit (zie Diagram 1 in sectie 3).
10. Innerlijke verandering
Stein schrijft: “Now, liberalism assumes that people will obey the laws, because this is in their own best interest. Spinoza agrees that it is in their own best interest to obey the laws of the state, but he disagrees that the majority of mankind is reasonable enough to understand that this is the case. Liberals might even agree with this, stating that they therefore also understand that a state needs laws that force people to obey by means of the threat of punishments, and not by means of reasonable argument alone. But to this Spinoza would reply that the threat of punishments is not enough for a society to become stable, because people by nature pursue their desires and seek to free themselves from fear. It is then only by means of an inner change that people can come to wholeheartedly obey the laws” (p.209).
Het door Spinoza en Stein benadrukte belang van ‘innerlijke verandering’ onderschrijf ik volkomen. Het verwijst naar de noodzaak om meer aandacht te geven, dan tot nu toe gebruikelijk is, aan de onderste route in Diagram 1.
Stein schrijft: “The Christian state-church can teach the leaders as well as the citizens obedience, helping to bring about the inner change which is needed in order to prevent that the first become tyrants and the second become rebels. Once people come to know the philosophical religion, arriving at the third kind of knowledge and the highest kind of freedom or blessedness, they do not need to hear the Biblical narratives anymore (TTP V-15, p.76). But not everybody can reach these highest peaks of freedom” (p.209/10).
Een christelijke staatskerk kan gehoorzaamheid onderwijzen (en meer of minder hardvochtig afdwingen) in de bovenste route van Diagram 1, en door een langdurig proces van internalisatie kan dan ‘innerlijke verandering’ tot stand komen (extern opgelegde normen worden interne waarden zoals weergegeven in Diagram 1). Dit proces van internalisatie is echter niet altijd even effectief, zoals de soms gewelddadige geschiedenis van het christendom laat zien. Aanvulling met spirituele ontwikkeling of persoonlijkheidsvorming via de onderste route is gewenst. Wanneer mensen via intuïtieve ontwikkeling de filosofische religie omarmen, zijn de Bijbelse verhalen niet langer nodig, zegt Spinoza. Maar dat is slechts voor weinigen weggelegd volgens hem en ik denk dat hij daarin gelijk heeft. Meer aandacht voor de directe onderste route, die de indirecte omweg van internalisatie van externe normen in interne waarden niet nodig heeft, is gewenst.
Stein schrijft: “This is then what Spinoza wants to do: he wants as many people as possible to be directly guided by reason, and the rest he wants to be indirectly guided by reason as they act, by means of threats and by means of the state religion that spreads the universal faith, to act in conformity with reason” (p.210). Zowel Spinoza als Stein hebben dus een voorkeur voor het direct geleid of aangestuurd worden door de rede, maar deze hoogontwikkelde ‘rede’ is in feite intuïtie. Hoe men op systematische wijze van rede tot intuïtie geraakt, maken beiden echter niet duidelijk.
Stein schrijft: “In the first chapter of the Political Treatise (TP) it is stated that ‘the path taught by reason is a very difficult one, so that those who believe that ordinary people (…) can be persuaded to live solely at reason’s behest are dreaming (…)’. And in the TTP we find Spinoza making the distinction between the ignorant many and the few wise multiple times in almost every chapter” (p.226). De weg van innerlijke verandering via Spinoza’s filosofische religie van de intuïtieve ontwikkeling resulteert in wijsheid, maar deze route is slechts voor weinigen weggelegd.
11. Vrijheid
Stein schrijft: “Spinoza has quite another conception of freedom than the liberal one as his idea of freedom is positive and belongs more to the ancients than to the moderns. Freedom is an ideal of reasonableness, sociability, and self-rule [sui iruis]. His notion of freedom is not universal, but gradual and ‘situationalist’: not all individuals and not all peoples are free to the same degree. And although the fruits of Spinoza’s political philosophy – democracy, religious toleration, and freedom of thought and speech – seem liberal, they are on closer scrutiny not the same as the goods that the true liberal defends. The democracy that he [Spinoza] stands for is a direct democracy without parties in which people rule over themselves, his religious toleration allows only for freedom of conscience and not for freedom of religion, and his freedom of speech is limited to the exchange of reasonable argumentations” (p.228/9). Stein beargumenteert dus dat Spinoza’s idee van vrijheid niet overeenkomt met het moderne (neo)liberale idee van vrijheid.
Stein schrijft: “Spinoza knows that ‘everyone is naturally prone to [superstition]’ (TTP Preface 5, p.5) and that ‘it is as impossible to rid the common people from superstition as it is to rid them from fear’ (TTP Preface 15, p.12). Therefore, superstition should not be considered a specific phase in history that humans will grow out of, thanks to progress, Enlightenment or the general education of the people. If people are doing well, they become arrogant as they imagine themselves to be the cause of their success, but if misery strikes them, they take advice from anyone. It is then that they are most vulnerable to superstition (TTP Preface 2, p.3). We only have to wait therefore for the next crisis to occur and then we will see how the majority of man will again be prone to the worst kinds of superstition” (p.231). Dit komt overeen met hetgeen gezegd werd over het gedrag van de huidige ‘preacher of superstition’ Donald Trump in sectie 6. Wellicht kunnen we wat optimistischer zijn dan Spinoza over het effect van een algemeen hoger niveau van opleiding en scholing op het voorkomen van de ergste vormen van bijgeloof.
Stein schrijft: “Spinoza’s teaching - that freedom is both to become more reasonable [and hence more autonomous] as well as to become more social [‘man is a God to man’] - has not lost its relevance. It has become even more important in our individualist societies in which many people, if not most, are led and enslaved by media-induced passions. Spinoza’s comprehensive theory of religion can then be said to remain valuable, also for our time” (p.235). Met betrekking tot de huidige grootschalige, potentieel gevaarlijke verslaving aan ‘media-induced passions’ heeft Stein zeker een punt. De negatieve emoties opgewekt door onoordeelkundig gebruik van sociale media kunnen veel schade berokkenen.
Stein schrijft: “By stressing the ethical heart of religion, Spinoza’s theory can be a remedy for those who are so busy following the letter of the law that they forget the spirit of the law: love of God and the neighbor. Modern religions therefore all have to deal with this tension: adherence to the tradition and its specific customs on the one hand, staying faithful to the eternal and universal message contained in religion, on the other hand” (p.235/6).
Het belangrijke onderscheid tussen de letter en de geest van de wet is al eerder ter sprake gekomen in sectie 8. Het is het onderscheid tussen de bovenste en onderste route in Diagram 1. Gedrag kan onvrij zijn (afgedwongen, re-actief gedrag) en/of vrij zijn (altruïstisch, pro-actief gedrag). Spinoza’s concept van vrijheid omvat redelijkheid, vriendelijkheid en zelfregulering.
Eindnoten
3. Van Eijk T. (2017). Spinoza in het licht van bewustzijnsontwikkeling. Lulu.
4. De Dijn, Herman. 2008. ‘De God van Spinoza’. In Libertas philosophandi, Spinoza als gids voor een vrije wereld, Edited by Chris van Heertum. Amsterdam: In de Pelikaan. (p.127). Zie ook p.56 in Stein.
5. http://www.integralworld.net/
6. Zie ook Van Eijk T. (2017) in Eindnoot 3.
7. Van Eijk T. (2020). Goudsblom: Maatschappelijke dwang tot zelfdwang. Civis Mundi Digitaal #96, april 2020 (I).
8. Van Eijk T. (2020). Hoe komen we tot daadwerkelijke gedragsverandering? Civis Mundi Digitaal #96, april 2020 (I).
9. Zie Eindnoot 1.
10. Zie Eindnoot 1.
11. Van Eijk, T. (1998). Farming Systems Research and Spirituality. An analysis of the foundations of professionalism in developing sustainable farming systems. PhD thesis, Wageningen Agricultural University, The Netherlands. En zie Eindnoot 3.
12. Van Buuren M. (2016). Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid. Ambo/Anthos, Amsterdam. p.37.
13. Van Eijk T. (2017), p.41.
14. Zie Eindnoot 3.
15. Florentijn van Rootselaar (2021). Meditatie bij het haardvuur. Filosofie Magazine nr. 1/2021.
16. 20 July 2020. Dr Kenneth Chandler, talking on ‘The Northern Renaissance, René Descartes’. Zie: https://maharishichannel.in/archives/gfc2-2020.html
17. 31 July 2020. Dr. Kenneth Chandler, talking on ‘The Northern Renaissance – Leibniz, Spinoza, Locke, Berkeley, Newton, etc.’. http://streaming.mou.org/MOU2/chat/31_Jul_20.mp4 De minuten 22-35 gaan over Spinoza. Zie ook: https://maharishichannel.in/archives/gfc2-2020.html
18. Zie Eindnoot 17. De dia op minuut 34. De naam was niet Jacob van Enden, zoals Chandler schrijft, maar Franciscus van den Enden.
19. Deze alinea stamt uit Van Eijk (2017), p.30/1.
20. Ransijn P. (2020). Kosmisch bewustzijn. Deel 1: Onderzoek naar mystieke ervaringen. Civis Mundi Digitaal #101, Augustus 2020.
21. Ransijn P. (2020). Kosmisch bewustzijn. Deel 2: Het onderzoek van Bucke en Pearson. Civis Mundi Digitaal #101, Augustus 2020.
22. Van Eijk (2017), p.29/30.
23. ST for Short Treatise on God, Man, and his Well-Being (Korte Verhandeling van God, de mensch, en deszelvs welstand).
24. Zie hoofdstuk 5.4 ‘Spinoza’s kennismodel als een drieluik’ in Van Eijk (2017).
25. Van Eijk T. (2016). Evenwicht tussen verdraagzaamheid en onverdraagzaamheid. Maar hoe dan? Civis Mundi Digitaal #41, november 2016.
26. Van Eijk T. (2020). Natuurinclusieve kringlooplandbouw, een fictie? Civis Mundi Digitaal #102, september 2020. Sectie 6: Letter en geest van de wet.
27. https://toon-van-eijk.nl/wp-content/uploads/2016/04/NRC_Handelsblad_2017-11-17-Mestfraude.pdf
28. Christiaan Weijts (2021). Wees eens redelijk. NRC, 16/17 januari 2021.
29. Van Eijk (2012). IND, hou niet vast aan regel. NRC, 15 juni 2012. https://toon-van-eijk.nl/letters-to-the-editor/
30. https://toon-van-eijk.nl/civis-mundi-articles/