Communicatie met compassie

Civis Mundi Digitaal #106

door Mathieu Wagemans

Twee psychologische benaderingen

In de psychologie kunnen  onder meer twee hoofdlijnen worden onderscheiden. Enerzijds een sociale benadering en anderzijds een neurobiologische benadering. In de sociale benadering is de aandacht gericht op het onderkennen van sociale factoren. Die kunnen betrekking hebben op de patiënt als persoon en op de persoon in relatie tot zijn omgeving. Beide aspecten kunnen worden onderscheiden maar zijn in de praktijk doorgaans verweven. Omstandigheden kunnen oorzaak zijn van een aandoening en anderzijds zal iemand met een psychiatrische aandoening zich anders gedragen naar zijn omgeving toe. De neuropsychologische benadering probeert via het functioneren van de hersenen verbanden op te sporen. Uitgangspunt is dan dat we, als we zicht krijgen op en inzicht in het functioneren van de hersenen, wellicht oorzaak-gevolg-relaties kunnen onderscheiden.

Over de vraag welke benadering het beste is, c.q. ons het beste kan helpen om tot herstel te komen, lopen de gedachten en overtuigingen in de psychiatrie sterk uiteen. Er kan worden gesproken van twee scholen. In dergelijke omstandigheden worden de tegenstellingen als het ware geïnstitutionaliseerd. Partijen komen tegenover elkaar te staan. Dan bestaat het risico dat het verschil van opvatting steeds verder wordt uitgediept waardoor partijen steeds meer uitgesprokenr en vierkant tegenover elkaar komen te staan.

Het aardige van het boek is dat het bruggen slaat tussen beide posities. De rode draad in het boek is dat aan de hand van concrete voorbeelden wordt gedemonstreerd dat er relaties zijn tussen het sociale en het neurobiologische. Hoe woorden van invloed kunnen zijn op biologisch processen en omgekeerd. Vergelijk het met reclameboodschappen die smaakfuncties kunnen activeren. Of een speech die toehoorders enthousiast kan maken. De werking van woorden kan ook nog eens worden versterkt door gebaren of gezichtsuitdrukkingen. Kortom, de scheiding die we aanbrengen tussen lichaam n geest blijkt in ons lichaam minder hard te zijn dan we veronderstellen. Wie zich bewust is van dergelijke  processen kan daarvan een nuttig gebruik maken waardoor de boodschap helderder en krachtiger kan worden overgebracht.

We beschikken inmiddels over aardig wat kennis met betrekking tot functies van de hersenen en welk deel van de hersenen welke functie regisseert. Tegelijkertijd is er brede erkenning dat de complexiteit van interacties tussen lichaam en geest nog tamelijk onontgonnen terrein is. Het boek is interessant en relevant, zowel met betrekking tot de kennis die het bevat maar wellicht nog meer vanwege het besef dat er nog veel te ontdekken valt. 

Taal en bewustzijn

In het boek komt ook de taal van het bewustzijn aan de orde. Het bewustzijn zelf blijft een niet toegankelijk gebied. Dat is geen gebrek, noch verwijt. Immers, we weten niet eens hoe we het bewustzijn moeten duiden, laat staan dat we enige kennis hebben over hoe het bewustzijn functioneert. Er wordt geconstateerd dat “2600 jaar filosofische, psychologische en wetenschappelijke speculaties” allerlei begrippen hebben opgeleverd die worden geassocieerd met bewustzijn maar dat we niet in staat zijn het helder te benoemen. Er zijn geen breed gedeelde definities of opvattingen over wat we ons bij bewustzijn moeten voorstellen. Niettemin kunnen we de werking ervan niet ontkennen. Het boek geeft een groot aantal voorbeelden van situaties en gedrag die de samenhang tonen tussen geest en lichaam. Ook wordt aan de hand van concrete voorbeelden gedemonstreerd hoe belangrijk het is dat we ons die samenhang realiseren opdat we er een nuttig gebruik van kunnen maken. Dat lijkt ook, naast meer abstracte overwegingen, de betekenis van het boek.

Voorbeelden hebben voor een belangrijk deel betrekking op communicatie in het algemeen en taal in het bijzonder. Hoe we ons functioneren kunnen verbeteren door ons bewust te zijn van ons eigen innerlijk. Hoe je lastig helder kunt communiceren als die nagestreefde helderheid niet in jezelf aanwezig is. Anders gezegd, je moet je eerst bewust worden van wat voor jezelf ten diepste betekenisvol is voordat je betekenisvol kunt communiceren met een ander.

Innerlijke orde

Zonder innerlijke orde is het lastig de innerlijke orde van de ander te bereiken. Het gaat daarbij om bewustwording van je persoonlijke waarden. Wat inspireert en drijft je? Er wordt gedemonstreerd hoe je die eigen waarden op het spoor kunt komen. Ook wordt ingegaan op de vraag hoe je in de ontmoeting met de ander tot een minder oppervlakkige communicatie kunt komen. Dat geldt niet alleen voor communicatie in je eigen persoonlijke omgeving maar zeker ook voor communicatie in een zakelijke context. Er worden concrete aanwijzingen gegeven over hoe je daartoe kunt komen.

Het onderwerp van het boek is zeker niet nieuw. Het boek bevat een lange lijst van relevante literatuur op dit terrein. Het aardige en onderscheidende van het boek is dat het abstracte en verdiepende beschouwingen verbindt met het praktisch denken en handelen in de werkelijkheid van alledag. De relevantie ervan kan zijn dat we langs de aangegeven benadering tot doorbraken kunnen komen bij lastige en complexe vraagstukken. Hoe we uit tegenstellingen en daaruit voortvloeiende conflicten kunnen komen door de stap te zetten van belangen naar wat ons inspireert. Mijn associatie was de problematiek rond duurzaamheid. Die vraagstukken lossen we niet op wanneer we compromissen proberen te sluiten over tegengestelde belangen. De spanning tussen een economisch georiënteerde landbouw en de natuur lossen we niet op door het prikkeldraad tussen landbouw- en natuurpercelen te verplaatsen maar door belangenvraagstukken te herformuleren op het niveau van onderliggende waarden.