Het belang van mythen en verhalen

Civis Mundi Digitaal #111

door Mathieu Wagemans

Het boek handelt over de betekenis van mythen. Als eerste gedachte kan dan naar voren komen dat mythen een associatie hebben met de oudheid waarin het leven ingrijpend werd beïnvloed door mythen. Hoe goden met elkaar omgingen leverde de nodige aanwijzingen op voor het dagelijks leven. Niets menselijks was de goden vreemd.

Mythen en ratio

Maar de oudheid ligt achter ons. In onze moderne tijd lijken mythen minder op hun plaats. De moderne mens heeft de goden niet meer nodig, maar maakt zelf wel uit hoe hij zijn leven wil leven. We lijken tegenwoordig meer in staat zelf de regie over ons leven in handen te nemen. We kunnen met moderne technologie ingrijpen in de werkelijkheid en de wereld plooien naar onze wensen. We zijn niet langer afhankelijk van goden. Mythen en ratio hebben onderling een gespannen relatie. Wanneer we de overtuiging hebben alles te kunnen beredeneren en begrijpen is er voor mythen weinig plaats. Die hebben eerder als functie het onverklaarbare van een verklaring te voorzien waarbij de waarheid niet wordt bewezen maar wordt verondersteld. De mythe maakt de waarheid overbodig mits je er maar sterk genoeg in gelooft. 

Maar daarmee gaan we al te makkelijk voorbij aan de betekenis die mythen ook in onze moderne tijd kunnen hebben. Campbell gaat in het eerste deel van het boek vooral in op de rol die mythen spelen. Zoals de betekenis van mythen in een traditionele stammencultuur. Mythen hebben dan de functie om jongeren via rituelen op te nemen als volwassen leden in de stam. Rituelen dienen dan als uitdrukking van het aanvaarden en bevestigen (affirmatie in de terminologie van Campbell) van het leven. Het leven is leefbaar en de mythen helpen daarbij je plaats te kunnen innemen binnen de gemeenschap.

De tweede functie die mythen kunnen hebben is volgens Campbell de afzondering, het escapisme. Je wijst de wereld af en zondert je af. Je ontdoet je van het verlangen naar het leven. Deelname aan het leven leidt tot beschadiging van het leven en enkel onthechting kan je laten even in respect en ontzag voor het leven in de wereld.

De derde notie is de verbeteringsmythologie. De mens is in staat de wereld te verbeteren en moet zich daarvoor inzetten. Je accepteert de wereld niet zoals die is. Je wijst de wereld niet af maar je probeert de wereld in overeenstemming te brengen met wat jij ziet als nodig of wenselijk.

Mythen als bron van gezamenlijkheid

Zo beschouwd kun je mythologieën opvatten als visies op het leven die vervolgens richtinggevend zijn voor je positionering ten opzichte van de wereld en voor je handelen. Een mythologie is dan bron van betekenisgeving. Het is een perspectief op de wereld. Mythen hebben zo een ordenende functie en vormen de basis voor relaties en verbanden in een gemeenschap. Ze zorgen voor gezamenlijkheid en binding. Zonder binding geen gezamenlijkheid.

Dat leidt tot een viertal functies van mythologieën. Ze zijn bron voor een positief beeld op het leven, ze zorgen voor een houding van respect ten opzichte van de kosmos, ze zorgen voor binding en gemeenschappelijkheid en ze hebben pedagogische betekenis doordat ze een traject bieden om kinderen tot leden van de gemeenschap te maken.

Uitholling

Campbell wijst op de steeds krachtiger rol van de wetenschap die de betekenis van mythen heeft uitgehold. Kennis wint het van geloof. Je kunt nu eenmaal moeilijk bewijzen dat mythen waar zijn. Wetenschappelijke kennis drukt mythen opzij. Het rationele kreeg de overhand. Naarmate we meer met zekerheid (denken te) weten hebben we minder de fantasie en mythen nodig om te kunnen leven het onbegrijpelijke. 

Na een historisch en rijk gedocumenteerd overzicht van mythen gaat Campbell in het tweede deel van het boek in op een actueel perspectief op mythen. Daarbij gaat het zowel om processen op individueel niveau als om de doorwerking ervan op gemeenschappelijk niveau. De mens in relatie tot de gemeenschap waar hij deel van uit maakt.

Jung

Op het persoonlijke vlak besteedt Campbell veel aandacht aan het denken van Jung. Er worden aan de hand van praktische voorbeelden aardige verbanden gelegd tussen de persoonlijke mythen en de analytische psychologie van Jung.

De waarde van het boek is enerzijds dat het tot verdiepend inzicht leidt in de vraagstukken van onze (post)moderne samenleving en anderzijds vragen formuleert over hoe je je zelf verhoudt of wil verhouden tot de samenleving. En de verschillen en tegenstellingen tussen het westers en het oosters denken. Hoe leven volgens de vijf behoeften van Maslow splitsend werkt en mensen uit elkaar drijft. Hoe aspiratie c.q. verlangen en angst de beide basiskrachten zijn voor verbinding waardoor het gemeenschappelijke kan ontstaan.

Jezelf worden

De betekenis van het boek op individueel niveau heeft te maken met de vraag wat je eigen persoonlijke mythe is. Wat zijn ten diepste je overtuigingen en je inspiratiebronnen? Het boek bevat enkele, zij het algemene, oriëntaties en vragen die je daarbij op weg kunnen helpen. Wat drijft je? Hoe sterk is je inspiratie? Wat heb je ervoor over? Kortom, wat wil je van het leven maken? Een voorgeprogrammeerd leven leiden of jezelf worden?