Wat is populisme?

Civis Mundi Digitaal #111

door Erik Jansen

In dit korte pamflet wil Jan-Werner Müller, hoogleraar sociale wetenschappen in Princeton het populisme kenschetsen, niet als tegenbeweging uit onvrede met de samenleving en met specifieke politieke punten als immigratie, maar als een manier van politiek bedrijven die de wil van het volk direct vertaalt naar een effectieve uitvoering. Dus als een kortsluiting en uitsluiting van het complexe en trage parlementaire werk. Het gevaar zit volgens hem niet zo zeer in het vertolken van onvrede als wel in het ondermijnen van de democratie zodra een populistische partij een meerderheid in het parlement verwerft.

Populisme uit onvrede

De op liberale leest geschoeide parlementaire democratie kent de nodige ‘check-and-balances’ om de gelijkheid en vrijheid van burgers te garanderen. De daadkracht van de politiek is daardoor beperkt. Ook herkent de bevolking zich niet altijd in het politiek-correcte gedrag van politici ten aanzien van zaken als immigratie en veiligheid. Bij velen leeft het idee dat de regering en het parlement bestaat uit een elite die zichzelf verrijkt en geen oog heeft voor de gewone man, en uit is op een multiculturele samenleving waar buitenlanders meer rechten hebben dan de eigen bevolking.

Volgens Jan-Werner Müller is het echter niet zinvol om die politieke onvrede, dit gevoel van niet-gezien te worden, als populisme te bestempelen. Die onvrede is van alle tijden. Het wordt pas ‘populisme’ als de politieke leider van een politieke partij wil doen voorkomen dat hij de “wil van het volk” kent, die kan vertolken, en ook direct kan uitvoeren, mocht hij de macht krijgen. Geen ingewikkeld gedoe met verkiezingsprogramma’s en onderhandelingen, etc. Er is ook geen partij nodig met leden. Een kort A4-tje is genoeg om de wensen van het volk kenbaar te maken. Men spreekt graag over een ‘contract’ met het volk. Een referendum is een prima methode om de directe wensen van het volk tot uiting te laten komen en om een ‘motie van wantrouwen’ tegen de regering uit te spreken. Naast het parlement vormen de media ook een tussenlaag tussen de politiek en het volk, waar een culturele elite het volk de waarheid onthoudt. Beter om direct met de achterban te communiceren via de sociale media.

Populisme aan de macht

Populisme is de schaduw van de democratie en als zodanig nuttig om het gevoel niet gehoord te worden te kunnen uiten. Echter, op het moment dat een populistische partij een meerderheid in het parlement verovert en de regering overneemt breekt een tweede fase aan, die veel minder onschuldig is. Het is een illusie te veronderstellen dat de “scherpe kantjes” er bij de populistische politici wel van af zullen gaan als ze meer macht en verantwoordelijkheden krijgen. Ook het idee dat de populisten bij regeringsdeelname door de mand zullen vallen omdat ze geen kennis van zaken hebben en omdat de samenleving dermate complex is dat simpele recepten niet werken, is een illusie. Ten eerste zal de populistische regering tegenslagen altijd blijven toeschrijven aan de elite die weliswaar haar baantjes kwijt is maar op de achtergrond het nieuwe bewind blijft saboteren. De politieke strijd blijft men ‘framen’ als een “morele” strijd van het volk tegen de elite, wat er ook gebeurt.

Een verdere stap is de overname van het overheidsapparaat door handlangers te benoemen op cruciale posities. Ook wordt de rechtelijke macht aan banden gelegd en wordt het ‘nep’ parlement zoveel mogelijk buitenspel gezet, want die hinderen alleen maar dat de wil van het volk wordt uitgevoerd. Een graadje erger wordt het als journalisten en leden van de oppositie worden opgepakt en als “terroristen” of als vijanden van het volk worden veroordeeld tot gevangenisstraffen. Zoals de praktijk nu is binnen Rusland, Turkije, China en India (daar zou het stafbaar zijn om ‘anti-nationalistische’ uitspraken te doen). Ondertussen communiceert de leider voortdurend via de media met zijn achterban, al of niet tegen de achtergrond van een plein vol aanhangers en nationale vlaggen. In dit stadium wordt het referendum niet langer meer gebruikt. De Hongaarse constitutie wordt gewijzigd na een vage raadpleging via een enquête, maar de nieuwe grondwet, die de macht van de president sterk vergrootte ten koste van het parlement, wordt niet meer voorgelegd aan de bevolking, maar wordt met een meerderheid aangenomen in het parlement dat daarmee zijn eigen macht inlevert.

Wat te doen?

De liberale democratie gaat uit van de pluriformiteit van de samenleving. Er is niet een groep “echte” Finnen of Polen. Het is niet het “volk” tegenover de “immigranten” en de “elite”. Het blijft van belang deze pluriformiteit te benadrukken en te beschermen, en onderscheid te maken tussen rechtvaardige kritiek op de overheid voor het sociaaleconomische beleid, en een herleving van het “blanke” nationalisme. Ondertussen kunnen wél de signalen van het “niet gehoord worden” serieus genomen worden.

Ten tweede moet de politiek minder bang zijn voor directe vormen van democratie. Na de verschrikkingen van de Tweede wereldoorlog leefde er onder de regeringsleiders de angst voor het opnieuw opduiken van totalitaire bewegingen. Te veel ruimte geven aan populistische bewegingen werd een te groot risico geacht voor nieuwe ontsporingen. Zoveel mogelijk moest de macht worden afgeschermd van de gewone burger. Dit komt het meest sprekend naar voren in de vormgeving van de EU waar de Raad van regeringsleiders het beleid bepalen dat door de Commissie wordt uitgevoerd. Het Europese parlement heeft geen echte invloed en van een directe Europese democratie is geen sprake. Jan-Werner Müller pleit ervoor daar meer naar toe te werken.

Het is een goed geschreven boekje en het analyseert goed de tweede fase van populisme mocht het de meerderheid in het parlement krijgen. Het is dus niet optimistisch over het “afslijten van de scherpste kantjes” als de populisten de macht hebben (Vergelijk dit met Pleidooi voor een verlicht populisme elders in dit CM-nummer).