Kenschets van de Romantiek
Deel 1: Typering, voorgaande perioden en voorlopers

Civis Mundi Digitaal #111

door Piet Ransijn

http://www.geschiedenisbeleven.nl/terug-naar-het-gevoel-kunst-in-de-romantiek/

Een collega stelde voor het artikel over wetenschap en natuurfilosofie tijdens de vroege Romantiek in het bredere kader te plaatsen van de hele Romantiek. Dat kan in dit artikel alleen schetsmatig aan de hand van enkele hoofdfiguren, daar de Romantiek een lange periode en diverse cultuurgebieden omvat. Bovendien heb ik geen cultuurgeschiedenis gestudeerd, maar (cultuur)sociologie, met bijvak vergelijkende literatuurwetenschap met als specifiek onderwerp de 19^e eeuwse roman. Het aantal romans was beperkt, voornamelijk Russische.

Dit artikel heeft 4 delen:

Deel 1 geeft een typering en gaat over de voorafgaande perioden, de Barok, de Verlichting en de Sturm und Drang als voorportaal van de Romantiek.

Deel 2 gaat over de Duitse literatuur, deel 3 over Franse en deel 4 over Britse literatuur tojdens de Romantiek

Deel 5, 6 en 7 gaan over de muziek tijdens de Romantiek en deel 8 over schilderkunst de overgang naar volgende moderne periode met een kristsiche nabeschouwing

Inleiding: De Romantiek en onze tijd

De Romantiek gaat vooraf aan onze moderne tijd en de 20^e eeuw en komt globaal overeen met de 19^e eeuw. In sommige publicaties wordt het tijdperk van de Romantiek beperkt tot de vroege en hoge Romantiek, vooral de eerste helft van van de 19e eeuw, ruim genomen. De periode daarna wordt gekenschets met termen als realisme en impressionisme, die echter ook zijn te beschouwen als kenmerken van latere wendingen van de Romantiek, vaak vermengd met eerdere kenmerken. In deze serie artikelen wordt het tijdperk van de Romantiek ruim genomen, evenals bij Vloemans en anderen geraadpleegde bronnen. De Franse Revolutie en de Eerste Wereldoorlog gelden als als duidelijke en definitieve markeringen. Onze moderne tijd komt er eigenlijk voort. De zwanenzang van de Romantiek was al langer aan de gang. Het verval van waarden en cultuur vond al plaats tijdens de 19^e eeuw volgens o.m. Nietzsche in zijn Unzeitgemässe Betrachtigungen en Albert Schweitzer in Verval en wederopbouw van de cultuur. Het laatste deel van dit artikel gaat hierop verder in.

De Romantiek is van belang om onze moderne tijd vollediger te kunnen begrijpen. Het blijkt een interessante tijd te zijn, zoals ook de andere tijden, die eraan vooraf gingen en kort aan de orde komen. De vraag is wat de Romantiek heeft bijgedragen tot onze cultuur en onze menselijke ontwikkeling. Volgens Nietzsche, Schweitzer en anderen eindigde de 19^e eeuw in cultureel verval en was de decadentie ook merkbaar in de kunst en literatuur. Zij zochten culturele en geestelijke waarden die inspiratie konden bieden voor menselijke en maatschappelijke ontwikkeling. In hoeverre dit laatste is gelukt, is een ander onderwerp dan deze terugblik op de Romantiek in haar verscheidenheid qua landen en cultuurgebieden. In het laatste deel van dit artikel komen we terug op de cultuurkritiek van Nietzsche, Schweitzer en de socioloog Sorokin.

De Romantiek begon ook met kritiek op de onderkoelde rationaliteit van de Verlichting enerzijds, anderzijds bouwde men daarop voort door naast de rede aandacht te geven aan het gevoel, de intuïtie en andere aspecten van het leven. Bood de Romantiek een complement voor de Verlichting? Of leidde de Romantiek tot een verloedering van de redelijke en humanitaire  idealen van de Verlichting en eindigde ze in decadentie, verval, materialisme en hedonisme, in zwelgen in gevoelens en genotzucht? Of was er zowel een complementair alternatief als een verval daarvan?

De vroege Romantiek nam enerzijds een hoge vlucht in geestelijke en mystieke hoogten en diepten. Anderzijds dompelde zij zich in uiteenlopende, vaak troebele gevoelen, passies en emoties, die weinig heil boden en vaak onvrede en verwarring met zich mee brachten in plaats van verheffing en verheldering, laat staan verlichting. De Romantiek heeft een aantal lichtende geesten voortgebracht, die tot de verbeelding bleven spreken. Maar bracht ook een overvloed aan gevoelens voort, waarin het moeilijk is een weg te vinden naar een bevredigend en vervullend leven, zoals nog steeds bij velen het geval is. Moderne gevoelens van onvrede en het streven om van alles te willen beleven begon al in de Romantiek en vond betrekkelijk zelden blijvende vervulling in een leven dat model kon staan voor de moderne tijd, zoals bijv. Albert Schweitzer nastreefde.

In het licht van de rede en een meer volledig bewustzijn bieden wisselende gevoelens geen basis om een bevredigend leven en een stabiele cultuur op te  bouwen. Eenzijdige aandacht voor gevoelens biedt geen vervullend alternatief voor de nadruk op de rede. Een meer volledig leven omvat rede, gevoel en andere aspecten van het leven. De laatste tijd staat bewustzijn, bewustwording en bewust leven bij velen in de belangstelling. Dat was al eerder het geval in de vorige eeuw en tijdens de Romantiek en de Verlichting. Bij deze trend kunnen we weer aansluiten om het leven meer volledig te leven, zoals bij velen tijdens de Romatiek voor ogen stond.

In onze tijd zien we ook veel aandacht voor de natuurlijke omgeving, die op grote schaal werd en wordt vernietigd. Vergelijkbare aandacht was er al tijdens de Romantiek. Nu is deze meer praktisch dan esthetisch gericht op overleven op termijn op deze planeet en minder op mooie gevoelens van schoonheid en natuurmystiek die natuurbeleving kan oproepen, hoewel deze niet ontbreken in onze tijd. Zo zijn er meer aspecten in onze tijd die terug gaan naar de Romantiek, die ons een dieper begrip geven van onze tijd en ons streven naar een meer volledig leven dat dieper gaat dan de waan van de dag en reikt naar blijvende waarden.

Nostalgie: Jan Holtrop (1917-1995) Hooitijd in de Gelderse Waard 

Vanwaar deze belangstelling voor de Romantiek?

De keuze van de 19^e eeuwse roman als onderwerp voor het keuzevak litaratuurwetenschap vloeide voort uit mijn interesse voor Dostojewski en Tolstoi als filosofische schrijvers die aandacht besteedden aan existentiële problemen (Zie W. Barrett, Existentialisme). Mijn belangstelling voor de premoderne tijd heeft wellicht ook te maken met mijn geboortegrond op het platteland, waar zoals vanouds nog met paard en wagen werd gewerkt en veel handwerk werd verricht. Slechts bepaalde werkzaamheden werden uitbesteed aan een loonwerker met een tractor en meer gevanceerde landbouwmachines, die de boeren nu vaak zelf hebben.

Met de natuur voelde ik mij van jongs af aan verbonden. Ik hield niet van handel en industrie, wel van wetenschap en filosofie. Ten opzichte van de stad met al zijn drukte had ik gemengde gevoelens, want het waren behalve industriële ook culturele en educatieve centra met scholen, bibliotheken en universiteiten. Op school kreeg ik een voorkeur voor (neo)romantische schrijvers en dichters zoals Slauerhoff, Van Schendel, Van Eeden, Couperus, Multatuli, Jacob van Lennep, en dichters als Willem Kloos, Herman Gorter, J C Bloem en A Roland Holst.

Klassieke muziek sprak me meer aan dan populiare muziek. Mijn voorkeur ging uit naar Beethoven, Mozart, Schubert, Bach, Vivaldi, Boccherini en anderen. De latere Romantiek sprak me minder aan en voelt minder harmonieus aan dan de vroege Romantiek met zijn sterkere klassieke invloeden.

Een meer recente ‘ontdekking’ begin 2016 was de Duitse dichter Novalis. Het viel op bij de toenmalige hoofdredacteur Couwenberg en co-auteur Helena Bloem, die mijn belangstelling deelde, hoezeer ik bevlogen was door deze schrijver. “Jij bent een 19r eeuwer,” zei Helena een keer. Eerder werd ik geïntrigeerd door Nietzsche, van wie ik later afstand heb genomen ten gunste van de Indiase Vedanta-filosofie, waarvan hij weinig begrepen leek te hebben, hoewel zijn vriend Paul Deussen een expert was op dit gebied. De Vedanta toont verwantschap met het Duitse idealisme van de 19^e eeuw. Ook Schopenhauer is erdoor beïnvloed.

Uit bijgaande gedichten over de Romantiek dat ik lang niet alles, eigenlijk vrij weinig van der Romantiek kan waarderen. Novalis is overeind gebleven, evenals Goethe en Schiller, die eigenlijk meer classicisten waren. De meeste schrijvers roepen gemengde gevoelens op. Mystiek en natuurbeleving raken mij het meest. Zwelgen in gevoelens en passies lijkt vaak een heilloze, doodlopende weg.