Kenschets van de Romantiek
Deel 2: Duitse literatuur

Civis Mundi Digitaal #111

door Piet Ransijn

Caspar David Friedrich, Twee mannen kijken naar de maan (1825-30)

 Dit deel gaat over de Duitse, Franse en Britse literatuur tijdens de Romantiek. In Duitsland de gebroeders Schegel, Caroline Schlegel-Schelling en Novalis als vroeg hoogtepunt, de Hoogromantiek bij Tieck, Brentano, Eichendorff en Hoffmann en de late Romantiek met Heine, Nietzsche en Wagner. In Frankrijk Rousseau, Chateaubriant, Madame de Staël, Stendhal, Flaubert, Victor Hugo, Leconte de Lisle, Balzac, Baudelaire, de ‘poètes maudits’ Verlaine, Rimbaud en Mallarmé en de Belgische symbolist Maeterlinck.

In Groot Brittanië (deel 3) Walter Scott, William Blake, Jane Austen, enkele zgn. revolutionaire schrijvers, vervolgens de Hoogromantiek met Shelley, Keats en Lord Byron, de Victoriaanse tijd met de zusters Brontë, Dickens, Thackerey, George Elliot en bij de overgang naar de 20^e eeuw: Oscar Wilde, George Bernard Shaw, Joseph Conrad en E M Forster en een aantal Amerikaanse schrijvers. Een uitgebreide, maar incomplete selectie.

 

Caroline, August Wilhelm en Friedrich von Schlegel 

Caroline en Gebroeders Von Schlegel als centrale figuren van vroege Duitse Romantiek

Goethe, Schiller en Herder waren inspiratiebronnen voor de Romantici. De gebroeders Schlegel hadden contact met Goethe en Schiller en begonnen als adepten van de klassiek oudheid. Novalis volgde colleges bij Schiller. De Romantici gingen echter hun eigen weg. Kenmerkend was hun universaliteit. Zij begaven zich op het gebied van de literatuur, filosofie en wetenschap. “De romantische poëzie is een vooruitstrevende universele poëzie,” schreef Friedrich Schlegel. “De poëzie wordt op die manier... tot het middel verheven om de wereld in haar diepste samenhang te begrijpen” (p325). Dit begrip is subjectief en wordt als het ware geschouwd in het diepst van de ziel, zoals bij Schelling (zie CM 110).Caroline Michaelis (1763-1809), de vrouw van August Schlegel  na haar scheiding van de filosoof Schelling, was de centrale vrouw, “de dame d’honneur van de Duitse Romantiek, die er de stuwkracht van was en gebleven is, zolang de bloei ervan geduurd heeft” (p320). Deze onafhankelijke, vrijgevochten vrouw was de gastvrouw bij de bijeenkomsten van de vroege Romantici te Jena en de vrouw en ex-vrouw van twee centrale figuren, zie het eerdere artikel over wetenschap tijdens de Romantiek, waarin een aantal markante personen de revue passeren.

In de (mislukte en onafgemaakte, ‘wellustige’ en opschudding veroorzakende) roman Lucinde (1799) typeert Friedrich Schlegel de nieuwe stroming als “een schone chaos van verheven harmonieën en interessante genietingen” (H W Ph van den Bergh van Eijsinga, De ziel der mensheid: een boek van geestelijke waarden, deel III, p231). In “een ikheids-cultus... boven maatschappelijke conventie, moraal en orde.” Bij Schlegel komen twee kanten van de Romantiek naar voren: de verheven geestelijke kant die bij Novalis zijn meest zuivere uitdrukking vindt, en het meer hedonistische ‘zwelgen in gevoelens en intense ervaringen’, dat bij veel Romantici naar voren komt. In de geest van Novalis, met wie hij bevriend was, schrijft hij: “De liefde is niet alleen het stille verlangen naar het Oneindige, zij is ook het heilig genieten van een schone tegenwoordigheid. Zij is niet alleen een menging, een overgang van het sterfelijke tot het onsterfelijke, want zij is een volkomen eenheid van beide. Er is zuiver liefde, een ondeelbaar enkelvoudig gevoel zonder de minste storing van onrustig streven. Elk geeft hetzelfde als hij neemt, de een zo goed als de ander... als de eeuwige kus van goddelijke kinderen” (idem, p232 in het hoofdstuk ‘Metamorphosen’).

Friedrich Schlegel was als theoreticus, literair filosoof en literatuurcriticus de centrale figuur van de vroege Romantiek, samen met zijn broer August, de filoloog, taalkundige en vertaler van o.m. Shakespeare. Sprache und Weisheit der Inder wordt als zijn meest baanbrekende werk beschouwd. Het had grote invloed op de (vergelijkende) taalwetenschap. Aan het einde van zijn leven leidde hij het conservatief katholieke tijdschrift Concordia (1820–1823) en botste met zijn broer, die protestant bleef. Hij gaf ook een aanzet tot de levensfilosofie in Vorlesungen über die Philosophie des Lebens (1827), waarin hij zich afzette tegen de systeemfilosofie van Kant en Hegel. 

August Schlegel was vooral taalkundige, kunstcriticus, indoloog en een briljant vertaler van o.m. Shakespeare, Dante en Petrarca. Evenals Friedrich ging hij naar Frankrijk waar hij met Madame de Staël samenwerkte (zie aldaar). Hij was ook hoogleraar in de esthetica te Jena in 1798, op verzoek van Schiller en in de kunst- en literatuurgeschiedenis te Bonn in 1818, na de dood van Madame de Staël. 

Novalis als hoogtepunt van de vroege Duitse Romantiek

“De belangrijkste scheppende kunstenaar onder de vroege Romantici was Novalis (Friedrich Freiherr von Hardenberg, 1772-1801). Leidende Romantici als Friedrich Schlegel en Ludwig Tieck zagen Novalis als een vroeg hoogtepunt van de Romantiek (zie CM 35-37). Van den Bergh van Eijsinga noemt hem “de grootste dichter onder de Romantici,... Dit is de puurheid van een kind, dit is inniger dan Shelley... met die onvergetelijke maten en wonderbare rijmen” (p235,238). Na de vroege dood van Novalis werd hij geïdealiseerd en geromantiseerd en ontstond er tijdelijk een soort cultus, waar Tieck en Schlegel ook de hand in hebben gehad. Zijn werken spreken echter voor zich en hoeven niet te worden geïdealiseerd en worden beschouwd als Romantiek in zijn meest zuivere vorm, die overgaat in lyrische mystiek.

Na de dood van zijn geliefde schreef hij zijn Hymnen an die Nacht, waarin dood en leven in elkaar overgaan in een alomvattende mystiek aandoende zin (zie CM 35). “De ware werkelijkheid is zuiver spiritueel... Het bovenpersoonlijke Ik... en wereld zijn in de grond één en hetzelfde: geest,” zoals in de idealistische filosofie van Fichte en Schelling, met wie hij bevriend was (p327). Dit Ik komt overeen met wat in de Indiase filosofie ‘Zelf’ of ‘Atman’ wordt genoemd. “Het Ik van hogere aanleg, dat zich ontwikkelt, verhoudt zich tot de mens, zoals de mens tot de natuur, of de wijze tot het kind. Straks verruimt zich het Ik tot het Al; de dingen daarbuiten worden verinnerlijkt” (Van den Bergh van Eijsinga, p236). Anders gezegd: de dingen spelen zich af in het (omvattende) bewustzijn, waarin zij gestalte krijgen. Zonder bewustzijn blijven we verstoken van de wereld der dingen.

“Wat de mens zoekt... is het Zelf, en hij vergist zich... dat hij het tijdelijk, vluchtig zelf [of ik] aanziet voor z’n wezenlijk en eeuwig [Zelf]. De dichter [Novalis althans] doet dit niet. Heinrich von Ofterdingen toont ons de man, die, anders dan Wilhelm Meister [bij Goethe], niet de poëzie offert, ... niet toegeeft aan de vulgaire realiteit, maar die geen andere wet kent dan die van het schone en daarmee de wereld, …, zal overwinnen... Er is geen romantisch dichter zo zuiver en zo onverouderd als deze artiest” (p239,240).

Een bij uitstek romantische roman is zijn onvoltooide Heinrich von Ofterdingen (zie CM 36), Nederlandse vertaling De blauwe bloem. Deze bloem is het symbool van de vroege Romantiek en “het zinnebeeld van het oneindige heimwee naar de geheimrijke allesverenigende en doorstralende oergrond” (Fritz Martini, Duitse letterkunde II, p 348). Het heeft ook te maken met de onbereikbare overleden geliefde van Novalis.

Het doet zich voor als een typerende trek van de Romantiek om ervaringen, in het bijzonder de liefde, intens te beleven en als het ware het hemelse en het aardse, het sterfelijke en het onsterfelijke, het eindige en het oneindige met elkaar te verzoenen, maar weinigen slagen daarin (zoals Novalis). Van den Bergh heeft het over “het onvermogen van de menselijke natuur om in een eindig wezen voortdurend het Volstrekte en het Oneindige weer te zien, dat de kunstenaar moet bewegen... tot een zichtbaar schoonheidsideaal” (p173). Dit vraagt “geestelijke groei, de wijderwording van de persoonlijkheid”, in moderne termen: bewustzijnsverruiming. Dit was een kenmerkend streven bij Romantici als Tieck en Novalis en eerder bij Herder, Goethe en Schiller. Veel schrijvers en dichters streven meer naar intensivering, overprikkeling en verzinnelijking dan naar verheffing, verdieping en vergeestelijking van ervaringen. De gerichtheid is vaak meer zinnelijk en sensueel dan ideëel en geestelijk (meer ‘sensate’ dan ‘ideational’ of ‘idealistic’ in termen van de cultuursociologie van Sorokin). Novalis neigt naar ideële culturen zoals de christenheid in de middeleeuwen of het oude India.

In Die Christenheit oder Europa (zie CM 36) grijpt Novalis terug naar de Middeleeuwen en in Die Lehrlinge zu Saïs (CM 35) naar Egypte. Ook India en andere verre landen en culturen stonden in de belangstelling, zoals typerend zou zijn voor de Romantiek. In zijn Geistliche Lieder (CM 37) komt een pantheïstische spirituele visie van het Christendom naar voren. Vloemans heeft het over “vluchten uit de werkelijkheid” (p327,329). Het is echter veeleer een willen doordringen tot de essentie van de werkelijkheid. Novalis werkte met overgave als opzichter van zoutmijnen, een zeer aards beroep en was ook trouw aan de aarde, om met Nietzsche te spreken: “Broeders blijf de aarde trouw” (Also sprach Zarathustra, Vorrede).

“Het schrijverschap is een bijzaak... hoofdzaak is [het] praktische leven” (Gerhard Schulz, Novalis,  p174,117). “Hij was in zijn beroep uiterst plichtsgetrouw en heeft het bij de romantici zo zeldzame evenwicht tussen de eisen van het dagelijks leven en zijn roeping als dichter volkomen bereikt” (J H Schouten, Duitse literatuur als levensspiegel, p46).

Veel van wat hij schreef is fragment(arisch) gebleven door zijn vroege dood op 29-jarige leeftijd, hetgeen ook typerend is voor scheppingen van andere Romantici. Volgens diverse bronnen vindt de vroege Romantiek bij Novalis “zijn zuiverste en diepste expressie... Hij was ook als verteller een lyrisch dichter, die de beschikking had over een diep doorvoelde, ritmische prachtig bezielde taal,... zeer persoonlijk verbonden met mystieke diepzinnigheid, geniale intuïtie en een dichterlijk-visionaire kracht die alles tot magische ervaring herschept” (Fritz Martini, p346-47, zie ook H A M Snelders in het artikel over zijn boek Wetenschap en intuïtie in CM 110).

“Veel heeft de Romantiek ondernomen, veel heeft zij ontdekt en toch is zij in haar pogingen blijven steken... Alles is fragment gebleven... en toch heeft zij zaden gestrooid, zo vele en zo belangrijke, dat de mensheid van de twintigste eeuw nog voor een goed deel de geestelijke wereld bewoont, die de Romantiek zo niet heeft geschapen, dan toch heeft ontdekt” (p331).

 

  

Tieck, Brentano en Eichendorff 

 

De Duitse hoog-romantici: Tieck, Brentano en Von Eichendorff

Verwant en bevriend met Novalis en de gebroeders Schlegel waren o.m. Ludwig Tieck, Clemens von Brentano en Achim von Arnim.

Ludwig Tieck schreef o.m. Phantasien über die Kunst, Von Einem Kunstliebenden Klosterbrüder (1799), herdichtte ook Minnelieder aus dem schwäbischen Zeitalter (1803) en schreef sprookjes, evenals Goethe, Novalis en Brentano. Bekend werd zijn toneelbewerking van het sprookje Der gestiefelte Kater (De gelaarsde kat). Aan het eind van zijn leven gaat hij over tot pretentieloze, burgerlijke Biedermeier-romantiek. Opmerkelijk zijn de fantastische en griezelige romans, die hij schreef, met spoken, heksen met oog voor het lugubere en wonderbaarlijke, bijv. Ritter Blaubart (1797), Die Elfen (1811) en Hexensabbat (1831). Franz Sternbalds Wanderungen, eine altdeutsche Geschichte (1798) een historische vagebondenroman. Het is meer verwant met Wilhelm Meisters Lehrjahre van Goethe dan met Heinrich von Ofterdingen, de onvoltooide roman van Novalis. Het gaat over en jonge schilder “vol lyrische stemmingen en verrukkingen van het reizen en trekken; vervuld met kunst en muziek, middeleeuwen, bosmagie en zonsondergangen” (p344). De Hollandse schilderkunst wordt erin herontdekt als de schilder door de Nederlanden trekt. “Sternbald zoekt zijn geliefde en deze vindt hij niet, want zij is van heimwee omgekomen Sternbald zoekt ook zijn vader, en tenslotte zoekt hij het genot... Slechts een kunstenaar kan de werelden haar vreugde op de waarachtigste en edelste manier genieten... ‘Ihm sind die Küsse / Der goldne Wien / Noch mal so süsse / Im Sonnenschein” (Van den Bergh van Eijsinga, p242-43). Tieck heeft verder met August Schlegel meegewerkt aan vertalingen van Shakespeare en vertaalde Don Quichotte van Cervantes in het Duits.

Clemens von Brentano en zijn vriend Achim von Arnim, tijdgenoten van Novalis, gingen door met het verzamelen en bewerken van volksverhalen en publiceerden ze als Des Knaben Wunderhorn (1806-1808), opgedragen aan Goethe. Op grond daarvan luidde vooral Brentano “een nieuw tijdperk van lyriek in,... in zwevende , stromende, door gloed en melancholie bewogen betovering... Wonderlijk lagen in Brentano mystiek en humor, zinnelijkheid en godsdienstigheid bij elkaar, vernuft en fantasie, ironie en kinderlijkheid werden verenigd.. met eenzelfde volkseigen en christelijke hartelijkheid” als in de volksliederen (Martini, p352). Brentano schreef evenals Goethe en Tieck ook talrijke sprookjes, die minder zinnebeeldig en wijsgerig waren dan die van Novalis, maar meer speels en fantasierijk. “Rond 1817 keerde hij terug tot het katholieke geloof” (p354). Tieck was hem daarin voorgegaan.

Joseph Freiherr von Eichendorff was als katholiek en evenals Novalis van adel en bevriend met Brentano. Hij mocht zich evenals E T A Hoffman over een bredere lezerskring verheugen. Dit gaf echter ook een zekere “verdunning”, vervluchtiging en vervlakking in de richting van het sentimentele en het conventionele in de richting van het realisme. Eichendorff “zocht het in de droom van het onbesmet verleden, in zijn hunkering naar christelijke bovenzinnelijkheid... Nooit verliet hem het heimwee naar het verloren paradijs van zijn kinderjaren... De beleving [daarvan...] werd voor hem het symbool van het dichterlijk-mythische, oorspronkelijke vaderland van de mens.”

“Eichendorff creëerde het typisch romantische stemmings- en zielelandschap met bos en bergen, juichende lente, geheimzinnig maanlicht, oude burchten, eenzame kapelletjes, en verre geruchten; een landschap vol wijdheid en voorgevoelens en grenzeloos reikhalzen. Want steeds is hier de ziel aan het zwerven, hetgeen voor gelovige katholieken [zoals hij] een pelgrimsreis betekende naar Gods eeuwig vrede. Al zijn liederen zijn zuiver en vol van taal en gevoel, eenvoudig en innig, zonder hartstocht... De schemerachtige verten, de zwevende klanken, de tedere kleuren, de stille dingen keren steeds weer terug; het landschap wordt in een inwendige, van geluk doordrenkte of melancholieke betovering herschapen. Over alles uitgebreid ligt de innerlijke vrede van het christelijk gemoed, door het eeuwige in het ijdelijke stilbegroet, zich geborgen wetende in het goddelijk element.” De blauwe bloem, die bij Novalis het zinnebeeld was van het (verlangen naar het) onbegrensde, werd vervangen door een aards en weelderig landschap. De fantasie is echter even levendig gebleven.

 “Eichendorff kent niet de verscheurdheid van een Brentano, ofschoon hij ook weet had van de innerlijke gespletenheid van het romantische bestaan tussen rusteloosheid en heimwee naar rust, zinnelijk en geest, willekeur van het subjectieve en binding aan bovenpersoonlijke ordeningen, ? en eenvoud. Hij filosofeert niet, maar hij dicht vanuit de innige, dromerig stemming van zijn ziel... Liefde, natuur, zwerflust, geboortestreek en heimwee zijn de overwegende thema’s” (Martini, p362-63). Hij bewerkte en schreef verder (volks)liederen, ‘Wanderlieder’, gedichten, romans, novellen en vertellingen, toneelstukken, kritieken en beschouwingen. “Door heilige liederen beroerd, duikt zijn leven in de muziek der sterren, een eewig trekken in wonderbare verten” (Van den Bergh, p254).

Als toegift een typerend gedicht met natuurschilderingen en zachte, nostalgische sentimenten:

“Schweigt der Menschen laute Lust                  Luide menselijke vreugde zwijg

Rauscht die Erde wie in Traümen                     laat ruisen op aarde zoals in dromen

Wunderbar mit allen Baümen                          wonderbaar met alle bomen

Was dem Herzen kaum bewusst                      wat het hart zich nauwelijks bewust is

Alte Zeiten, linde Trauer                                 oude tijden, zachte droefheid

Und des schweifen leise Schauer                     en laat tedere sidderingen zweven

Wetterleuchtend durch die Brust                      als een weerlicht door de boezem” (Van den Bergh, p253)

E Th A Hoffmann overtrof Eichendorff mogelijk als verteller. Jacues Offenbach maakte een opera van Hoffmanns Erzählungen (1880). Hoffmann componeerde zelf ook opera’s en was kapelmeester. Hij bewonderde Mozart en Beethoven, verdiepte zich in de mystieke verlossingsleer van Novalis en G H von Schubert en maakte een onderscheid tussen dichterlijke, bevlogen, zichzelf doorvoelden mensen en benepen burgers die in de alledaagsheid blijven steken. “’In zijn geloof aan de heerschappij van ongrijpbare machten... stonden zijn novelle dicht bij de romantische noodlotstragedie...Hij was een artiest van de ongure sfeer, die zijn droombeelden... vol ironie weergaf... Het magische en demonische brak ontstellend en beheksend door de grenzen van het dagelijkse bestaan” (p365). Hij had een voorkeur voor het groteske en fantastische en schreef griezelromans, allegorische sprookjes en fabels en vertelllingen, waarin het menselijke en al te menselijke op fantastische wijze ontmaskerd wordt en waarin “zich de sfeer van een knus-burgerlijke verteltrant reeds aankondigt” (p367).

Sprookjes en volksliederen, recht, geschiedenis en religie

De gebroeders Grimm zijn beroemd door hun verzamelde sprookjes (1812). Dat geldt ook voor het Franse equivalent Les Contes de ma mère l’Oye (De sprookjes van Moeder de Gans), verzameld door Charles Perrault (1697). Minder bekend zijn het rechtskundige verzamelwerk van Jakob Grimm, Deutsche Rechtsaltertümer (1828), over het Duitse gewoonterecht en het werk van de historicus Ranke, Geschichte der romanischen und germanischen Völker von 1494-1535 (1824). Reeds vermeld is dat Herder, Tieck, Brentano en Von Arnim volksliederen verzamelden.

Enkele hoogtepunten van de latere Duitse Romantiek en de eeuwwende in de Duitse literatuur

In de latere Romantiek is er een verschuiving van idealisme naar realisme en naturalisme, waarbij hoogestemde idealen botsten met de harde maatschappelijke werkelijkheid. Vaak wordt het tijdperk van de Romantiek beperkt tot de vroege en de hoge Romantiek en wordt de late Romantiek gekenschetst met andere namen zoals realisme en impressionisme, die echter ook als kenmerken van de lateren wendingen van de Romantiek zijn te beschouwen, vaak vermengd met elementen uit de vroegere Romantiek, waarvan kan worden gezegd: “Met de idealisering van de jeugd en van voorbije tijden als de Middeleeuwen, verloren de romantische dichters de realiteit van kinderarbeid, armoede en klassenmaatschappij uit het oog. Aan de vraag of poëzie de wereld wel kan redden, werd door hen onkritisch voorbijgegaan. Een uitzondering hierop was de toonaangevende vrouw Bettina von Arnim (1785 – 1859), de zuster van schrijver Clemens von Brentano.” (http://www.duitseliteratuur.nl/9-romantiek-1798-1835/).

Hij trekt zich terug in de Zwitserse bergen en zoekt verder (Der Wanderer und sein Schatten, 1880). In Morgenröte: Gedanken über die moralischen Vorurteile (1881), Jenseits von Gut und Böse (1886) en Zur Genealogie der Moral (1887) verdiept hij zijn kritiek op de cultuur en de moraal en verkent hij historische en toekomstige alternatieven in het verlengde van Also sprach Zarathustra. De Fröhliche Wissenschaft (1882) bood geen alternatief. Daarin staat het beroemde aforisme (nr 125) over de dood van God, met aan het einde de vraag: moeten we nu zelf geen goden worden?

De Übermensch doelt veeleer op zelfverwerkelijking en bewustwording, dieper leven en ervaren, dan op de misverstanden die de term heeft opgeroepen, mede door onduidelijkheden bij Nietzsche zelf. “Tegen het vooruitgangsgeloof en het specialisme van de 19^e eeuw eiste hij een zingevend, geestelijk middelpunt van de cultuur” (Martini, p487. Nietzsche noemt dit “ein heiligen Ursitz”). Hij zoekt het grenzeloze in grenzen en lijkt dit soms te ervaren in intieme of geëxalteerde momenten van overstelpend gevoel, die hij dichterlijk beschrijft in vrijwel ongeëvenaarde ritmische woordkunst, bijv. in zijn Dionysos-Dithyramben (1888-89).

“Het ‘leven’ werd voor hem een volstrekte waarde-in-zichzelf... in onophoudelijke metamorfose... Het leven in  al zijn diepten, bekoringen,  verlokkingen,... in zijn roes en schittering... wilde Nietzsche tot het hoogste bewustzijn omtrent zichzelf opvoeren” (p488). Hij predikte daartoe de liefde tot het levenslot (amor fati). Hij leefde echter ascetisch als een kluizenaar in de Zwitserse bergen en werd door dorpsbewoners ‘il santo’ (de heilige) genoemd. Wat hij schrijft is kennelijk niet hedonistisch en zinneprikkelend bedoeld, zoals dat bij veel andere schrijvers en dichters het geval is. Hij wil de “tegenstrijdige eenheid van leven en geest” herstellen.

Zijn visionaire werken geven blijk van zijn vorderingen wat dit betreft, die voorbij gaan aan vrijwel alle bestaande ideële, religieuze en ethische waarden en in de buurt komen van wat Albert Schweitzer ‘eerbied voor het leven’ noemt. Bij Nietzsche krijgt dit levensgevoel soms een geëxalteerd, maar ook vaak een subtiel en intiem karakter. Zijn laatste werken komen overspannen over (Der Fall Wagner, 1888, Götzen-Dämmerung, Antichrist, Ecce Homo, Nietzsche contra Wagner, 1889). Daarna volgt een geestelijke ineenstorting, waar van hij niet meer herstelt, waarschijnlijk als gevolg van syphilis, die ook de hersenen aantast. Zijn grote doorbraak heeft hij niet meer mogen meemaken.

“Hij schonk de kunst met zijn doorbraak uit het realisme een nieuwe innerlijke wijdheid, een metafysische trilling... ruimte voor nieuwe creativiteit [...in] briljante aforismen... hymnische muziek, de fonkelende antithese, de lyrische opvlucht, de scherpe intellectuele precisie, de vurige helderheid en de soevereine intelligentie die de [Duitse] taal te bieden had... Zijn poëzie vertoont een uiterst genuanceerd gevoel voor beweging en afwisseling van licht, kleur, klank, voor alle in zichzelf... steeds veranderen stemmming en emoties” (p489). Kortom een laat en invloedrijk hoogtepunt van de Romantiek.

Zijn soms schreeuwerige filosofie, die cultuurkritiek tot kunst verheven heeft, biedt desondanks een bevestiging van de liefde tot het leven als basis voor een levensbevorderende cultuur en ethiek. In bijv. ecologische wetgeving, milieu-ethiek en het recht op een menswaardig leven, krijgt dit nu gestalte, op een andere manier dan het recht van de sterkste en machtigste, waar Nietzsche mee leek te sympathiseren in sommige uitspraken. Over Nietzsche zijn bibiotheken vol geschreven. Deze typering schiet tekort zoals die van alle andere schrijvers. Het was de (westerse) filosoof die me al jong het meest aansprak. In onderstaand gedicht uit Also sprach Zarathustra (IV Mittags) uit hij zijn typisch romantische verlangen in in het onbegrensde op te gaan dat in wezen religieus is. 

O Himmel über mir                                         O Hemel boven mij

Wann trinkst du diesen Tropfen Thau                Wanneer drink je deze druppel dauw

der auf der Erde Dingen niederfiel                    die op de aardse dingen naar beneden viel

Wann, Brunnen der Ewigkeit                            Wanneer, Bron van Eeuwigheid

wann trinkst du diese wunderliche Seele           Wanneer drink je deze wonderlijke ziel

wieder in Dich zurück?                                    weer terug in jou?

Theologie tijdens de Romantiek: Strauss en Schleiermacher

De Romantiek was vaak religieus georiënteerd, vaak pantheïstisch, zoals in bovenstaand gedicht. Volgens diverse auteurs had Nietzsche trekken van een religie-stichter, die een “religie van vrije zielen” wil stichten. “Hij wil nieuwe goden scheppen en verkondigen”, niet alleen nieuwe waarden (Zie o.m. Herman Wolf, Nietzsche als religieuze persoonlijkheid (p24,34), Karl Jaspers, Nietzsche und das Christentum; F Reddingius-Salomonson, Een weg tot Nietzsche, Antoon Vloemans, Nietzsche). Ook Zarathustra lijkt gemodelleerd naar de figuur van Jezus. Andere filosofen tijdens de Romantiek, met name Hegel en Schelling, zijn resp. besproken in CM 108 en 109 in het eerste artikel over de Romantiek. De theologie sluit hierbij aan.

Theoloog David Friedrich Strauss en zijn schokkende boek Das Leben Jesu kritisch bearbeitet (1835/36), die de wonderen van Jezus als mythen beschouwde had grote invloed op Nietzsche, die hem later bekritiseerde. Strauss werd op zijn beurt werd beïnvloed door Schelling, Hegel en Schleiermacher. Het boek stelde de vraag naar de historische Jezus, die ook door anderen geïnterpreteerd wordt in termen van de ‘geest van de tijd’, zoals Albert Schweitzer later aantoonde in The Quest of the Historical Jesus (1906, 1910), een voorlopige conclusie van de ‘Jezus-Forschung’. Dit nam niet weg dat schrijver Dan Brown in The DaVinci Code met een populaire eigentijdse Jezus-interpretatie kwam. Nietzsche bekritiseerde de rationalistische en latere materialistische visie van Strauss in zijn Unzeitgemässe Betrachtungen Deel 1, David Strauss: der Bekenner und der Schriftsteller (1873) als decadent, vulgair, stijlloos en typerend voor de oppervlakkige materistische tijdgeest, die aan het eind van de Romantiek de kop op stak, mede onder invloed van de wetenschap. De cultuurkritiek van Nietzsche en Schweitzer komt het laatste deel van de artikelenserie aan de orde.

Friedrich Schleiermacher was de invloedrijkste theoloog van de Romantiek, grondlegger van de ervaringstheologie met veel persoonlijke vrijheid en ruimte voor eigen intuïtie en beleving. Hij definieert godsdienst in zijn ophef makende Reden über die Religion (1799) los van dogmatiek in onpersoonlijke termen. Namelijk als “zin en smaak voor het Oneindige” en het “aanschouwen van het gevoel van het universum” of als “het beleven van het eeuwige in het tijdelijke... Als de mens niet in de onmiddelijke eenheid van aanschouwing en gevoel één wordt met het Eeuwige, blijft hij in het afgeleide [van het] bewustzijn eeuwig ervan gescheiden” (Van den Bergh Deel III, p233).

Dit laatste komt in de buurt van de belevingen van Nietzsche, die als predikantenzoon zeer godsdienstig was opgevoed. Bij Schleiermacher is het Oneindige de christelijke God en is het christelijk geloof de hoogste vorm van religie, hoewel het gevoel voor het Oneindige in alle religies te vinden is. Zijn taalgebruik sloot aan bij romantisch-pantheïstische tijdgenoten. Hij ziet God meer als totaliteit dan als persoon, “schrijft God alleen een persoonlijkheid toe in symbolische zin” (Father F Copleston s.j., History of Philosophy, Vol 7 Part I Fichte tot Hegel, p190).

Schleiermacher was bevriend met Friedrich Schlegel, evenal Nietzsche een zoon van een Luthers predikant. Hij bekeerde zich in 1808 tot het katholicisme. Eerder wilde Schlegel een nieuwe religie verbreiden die ‘magisch’ en ‘mystiek’ zou zijn, enigszins verwant met de visie van Novalis. Nietzsche toont zich in Also Sprach Zarathustra ook als een soort profeet of religiestichter in ruime zin van de aardse religie van de liefde tot het leven. Na dit religieuze intermezzo komen de schrijver rond de eeuwwende en daarna aan de orde. Ook bij hen zien we vaak een sterk religieuze en spirituele tendens, die niet traditioneel meer is, maar vernieuwend en individualistisch. Zoals Nietzsche pogen zij vanuit innerl;ijke inspiratie waarden voor de komende moderne tijd gestalte te geven, daar de waarden van het verleden in verval zijn geraakt. 

 

De ondergang van de Titanic (1912) symboliseert de ondergang van het Duitse keizerrijk

Overgangsfiguren naar de 20^e eeuw

Laatstgenoemde schrijvers leven al deels in de 20^e eeuw. De overgang is vloeiend. Rond de eeuwwende gaat het naturalisme over in symbolisme, bijv. bij Hauptmann. Het is een Europese trend, zoals vooral blijkt in de Franse literatuur. Huysmans stelde bijv. tegenover het naturalisme van Zola “een ’vergeestelijkt naturalisme’; hij eiste een ‘visie boven het zintuiglijke uit in verre oneindigheden.” Baudelaire, Verlaine, Rimbaud e.a. “doorleefden met grote sensitiviteit... de psychische kwetsbaarheid en differentiatie van de moderne mens [...en] vermengden een morbide decadentie met de extatische gloed van zinnelijke indrukken en psychische emoties.” (Martini, p492, Zie deel 3 Franse literatuur. Hij noemt ook andere schrijvers, o.a. Maeterlinck).

“Men zocht de schoonheid, de roes, de magie..., men verdiepte zich in subtiele sensaties en gaf zich over aan het mysterie van liefde en dood met smartelijk genot en hunkering... Men joeg op de prikkels van het geheimzinnige, vluchtige ogenblik, de voorbijruisende stemmingen, de tedere nuances... Het zeldzame onverklaarbare dat de zenuwen prikkelt, de zinnen boeit en het levensgevoel tot iets oneindigs verwijdt, werd het ervaringsgebied van een verinnerlijkte... fantasie” (p492). Het doet o.m. denken aan À la recherche du temps perdu / Op zoek naar de verloren tijd van Marcel Proust (zie CM 106 en 109). Maar niet alleen aan Proust en genoemde Franse schrijvers.

Het volgende gaat over de belangrijkste Duitstalige schrijvers van rond de eeuwwisseling tot de eerste wereldoorlog en daarna: Hugo von Hofmannsthal, Stefan George, Rainer Maria Rilke, Thomas Mann en Hermann Hesse. Hoewel er natuurlijk veel meer schrijvers waren, komen zij het meest prominent naar voren bij Martini. De invloed van Nietzsche en zijn focus op het leven, op waarden en het streven naar zingeving en is vaak merkbaar. Deze schrijvers zochten evenals hij in bernarde tijden naar levensvolheid.

“Das Leben is die Fülle, nicht die Zeit / Und noch der nächtste Augenblick ist weit,” dichtte de Weense arts en toneelschrijver Arthur Schnitzler (waarsch. in Der einsame Weg, 1903). “Uit Schnitzlers werk sprak het eindbesef van het cultuurleven. “Het wezen van onze tijd is veelvormigheid en onbepaaldheid. De tijd kan slechts rusten op wat wegglijdt en is zich ervan bewust dat het wegglijdt, waar generaties aan het vaststaande geloofden. In onze tijd vibreert een zachte, chronische duizeligheid’ (Hofmannsthal). De decadentie werd als nieuwe romantiek genoten, als een feestelijk-schone ondergang” (p495).

Tevens is er de tendens vanuit het innerlijk het leven nieuwe zin te geven en een nieuwe cultuur te scheppen. De cultuur van die tijd bood weinig houvast meer en veel verval van oude waarden, normen en zekerheden, die niet zeker bleken, maar door de snel veranderende tijd werden achterhaald. Blijvende zingeving werd moeilijker in een tijd waarin mensen het roer van hun leven uit de handen glijdt. Schrijvers en denkers waren genoopt om zelf nieuwe zin en waarden te vinden en te scheppen. Ze putten daarbij vaak uit een rijk verleden, dat steeds sterker contrasteerde met het heden naarmate de moderne tijd gestalte kreeg in onvoorziene maar vaak reeds voorvoelde contouren. Schrijvers schiepen hun eigen symbolische werkelijkheid, niet als vlucht, maar om de wereld te herscheppen en hun leven nieuwe zin te geven, toen oude waarden in verval raakten.

Hugo von Hofmannsthal hield zich al met de dood bezig in zijn jeugdwerken: Gestern (1891), Der Tod des Tizian (1892) en Der Tod und der Tod (1893), “waarin de vermoeide melancholie van zijn tijd, een droomzieke afstand van het leven, een mystieke en exstatische overgave aan de dood aanwezig zijn.” Maar ook een zoeken en scheppen van zin: “Zoals de diepste zin van alle mensen tijd en ruimte en de wereld van de dingen om hem heen tot stand brengt, zo schept hij uit het verleden en heden, uit dier en mens en droom en ding, groot en klein, verhevenheid en juistheid de wereld der onderlinge relaties” (p498). Als Oostenrijks cultuurmens is hij nog sterk gericht op de kennis en cultuur van het verleden.

“Met grote geschoktheid beleefde Hofmannsthal de eerste wereldoorlog niet alleen als het einde van de Donau-monarchie, maar van de levende, gesloten beschaving van Europa.” Hij probeerde als schrijver “in de chaos nieuwe ordeningen te ontdekken en het menselijke te redden [...in] mythische uitbeelding van bovenpersoonlijke, duurzame waarden. Reeds Das Bergwerk zu Falun (1899) leidde tot mystieke grensvervaging van de hunkering naar het Al. [...Later] gericht op de samenleving der mensen... In het Salzburger Grosse Welttheater (1922) gaat het om de vrede in de sociale strijd door de binding aan de goddelijke ordening.”

“Alle werken van na 1917 zijn geschreven vanuit een diepe religieuze verinnerlijking, met de blik op het tijdeloze... ‘Er bestaat een bepaalde, tijdeloze Europese mythologie: namen, begrippen, gestalten, waaraan een hogere betekenis verbonden wordt, verpersoonlijkte krachten van de morele en mythische ordening. Deze mythologische sterrenhemel welft zich over heel het oude Europa,” zowel in het christendom als voor die tijd (p500-01). Alsof hij heimwee had naar het rijke verleden van de Europese beschaving, die in zijn tijd leek te eindigen in oorlog, verwarring en geweld, erger dan in het verleden. 

  

Stefan George, Hugo von Hofmannsthal en Rainer Maria Rilke

Bij Stefan George is er eveneens een oriëntatie op tijdeloze waarden. Hij wees het naturalisme af, dat vaak op de weinig verheffende banale realiteit gericht was. “Net als Nietzsche zocht hij het menselijke oerbeeld van alle grootheid, dat iets goddelijks belichaamt... Hij verschafte de doelloze mens van de civilisatie voorbeelden van levenshouding; hij leerde hem de verering voor de creatieve mens... Tegenover utiliteit en vooruitgang bezwoer hij de droom van schoonheid en waardigheid,... ondanks artistiek-pretentieuze opgeschroefdheden... George stelde de dichter, niet zonder geforceerdheid... vol esoterische gebaren opnieuw als priester, ziener en leermeester in het centrum van de cultuur... In de bundel DasJahr der Seele (1897) vinden natuur en mens elkaar in bovenpersoonlijke, wetmatige eenheid” (p501-02).

George werd behalve door Nietzsche beïnvloed door de Franse symbolisten (Rimbaud, Verlaine, Mallarmé, zie deel 3). “Hij volgde hun voorbeeld met een nieuwe gedisciplineerde taalschoonheid... de lagere ervaring werd uitgeschakeld... Steeds gaf hij het woord de strekking mee tot het heroïsche, het grootse en schone gebaar, het plechtstatige ritme, het mythische: ‘terug naar het land van dromen en legende’” (p502-03). Het krijgt gestalte in mythische titels als Der siebente Ring (1907) en Stern des Bundes (1914), waarin “heidense en christelijke elementen versmelten met elkaar,” zoals bij Hoffmannsthal, met wie hij een soms turbulente vriendschap had.

Rond Stefan George verzamelde zich een kring van vrienden en bewonderaars, in Nederland Albert Verwey, “door welke kring hij een cultuurvernieuwing hoopte te zien ontstaan... George’s poëzie was de gespannen poging om van het dichterlijk element uit nieuwe wetten aan de tijd te geven, ‘waarin het grote weer groot is’. Hij geloofde in de magische herscheppende kracht van de dichtkunst... Niemand beïnvloedde zo indringende als hij het cultureel bewustzijn van zijn tijd” (p504-05).

Bij Rainer Maria Rilke is er een preoccupatie met de dood, zoals bij Hofmannsthal, en een “hunkerend levensheimwee” met religieuze trekken. Het Stundenbuch (1899-1903) werd zijn getuigenis van een vurig godsverlangen, dat God grenzeloos in alle schepselen en metamorfosen najaagt en aanbidt. Vol weelderige rijkdom was de in alle toonaarden klinkende taal van deze hymnische gebedspoëzie.” Het doet denken aan de geestelijke liederen en hymnen van Novalis, waarin eveneens een christelijke en een patheïstische tendens merkbaar is, die kenmerkend is voor de Romantiek.

Rilke wil “een steeds rijkere samenhang tussen God en het schijnbaar onbezielde tot stand brengen, God in het leven doen afdalen en het leven tot God te laten omhoogbloeien,” zo schrijft hij in een brief. Zoals o.m. Nietzsche en veel Romantici neigt hij aldus naar een vergoddelijking van het leven en de natuur. Hij werd ook beïnvloed door Tolstoi. Een reis naar Rusland met zijn geliefde en vriendin Lou Andreas-Salomé inspireerde hem tot Geschichten vom lieben Gott (1904).

In Parijs, zijn tweede thuis, waar hij behalve met kunst werd geconfronteerd met armoede, ziekte en dood, schreef hij zijn autobiografische prozawerk Die Aufzeicheningen des Malte Laurids Brigge (1910), een existentialistisch geschrift van een alleenstaande kunstenaar, die zoekt naar diepte en antwoorden op existentiële vragen wat betreft liefde en dood, vrouwen en God.

 “De Fünf Gesänge (1914)..., de Duineser Eligien (1923) en de Sonette an Orpheus (1923) zijn... in de diepten en visioenen verzonken creaties van deze jaren. Orpheus de mystische zanger, is het symbool van de openheid voor de wereld en het universum die tot het goddelijke en reine element inkeert... Zijn [Rilke’s]  innerlijke roeping heette de zielloos geworden dingen in het innerlijke gevoel te herscheppen tot iets goddelijks” (p507,508). Want in een tijd van verval en vervlakking schonken “de krachten van het hart geen leven meer aan de dingen... ‘De machine bedreigt alle verworvenheden’”.

"Deze gedichten kunnen worden gezien als een nieuwe mythe die de situatie van de ‘moderne’ mens weergeeft... een geëmancipeerd, ‘onterfd’ bewustzijn... Zoals Nietzsche keert Rilke zich tegen het christelijke dualisme van immanentie en transcendentie. In plaats daarvan spreekt hij zich uit voor een empathisch monisme van de ‘kosmische innerlijke ruimte’, die leven en dood, de aarde en de ruimte en alle dimensies van de tijd bijeen brengt in een ongedifferentiëerde, alomvattende eenheid... waarin de mens de taak heeft om alles wat zichtbaar is te transformeren in het onzichtbare... ‘Wij zijn de bijen van het onzichtbare’... De dichter wordt zo ‘omgeturnd’ tot de protagonist van de mensheid... Deze boodschap van de latere Rilke werd door sommigen gevierd als een nieuwe religie van het leven” (Encyclopedia Brittanica 15^e ed. 1982).

 “Herschepping der dingen opdat ze een hogere, volledige werkelijkheid worden, in het aardse en het hemelse een ongebroken existentie vormen, een hogere totaliteit van de wereld in zuivere betrokkenheid: dat is voor Rilke de opdracht van de dichter... In een tijd waarin de wereld al meer haar werkelijke zin dreigt te verliezen, ervaart hier de dichter haar dieper zijn, haar vervuld zijn met het goddelijke element, haar geroepenheid tot duurzame existentie... Het geheel van het oneindige zijn in de grenzeloos openstaande en toegewijde ziel, in de binnenkamer van het zuivere gevoel op te nemen – daarin vond Rilke een redmiddel in heilloze tijden. Het Europese crisisbesef, maar ook het vurig verlangen naar het ene standvastige zijn, naar de loutering van de ziel en de geborgenheid aan het geloof dat het aardse en het oneindige omvat, vond in Rilke de zachte en toch bij de latere gevoelde catastrofen steeds sterker vernomen stem... Rilke getuigt van dat innerlijk ‘ja’ ten aanzien van het menselijk bestaan... Er blijft de boven afgronden zwevende zekerheid dat men de moeilijkheden te boven zal komen, dat zij vereffend herschapen zullen worden” (p508-10).

Bij Rilke komen veel romantische aspecten tot een laat hoogtepunt in zijn streven naar de verheffing van het aardse leven en de natuur tot het goddelijke en oneindige tegen de verdrukking in van het verval van een cultuur(periode). Voor hun bladeren sterven in de herfst tonen zich de bomen op hun mooist, om in het voorjaar opnieuw te worden geboren en tot bloei te komen. Zo gaat bij Rilke het besef van verval samen met nieuwe en diepe inspiratie vanuit het tijdeloze. 

 

Thomas Mann en Hermann Hesse 

Bij Thomas Mann toont zich in zijn monumentale psychologische romans eveneens een sterk crisisbesef. Martini licht zijn leven en werk toe onder de kop ‘De crisis van de burgerlijkheid’. Buddenbrooks (1901) gaat “over het verval van een familie... en een inkeer tot zichzelf, de eigen voorvaderen.” In bredere zin het verval van een cultuur en de bezinning op haar verworvenheden. “Hij bekeek de wereld vanuit het psychisch-menselijke... werd primair niet geboeid door het politiek-maatschappelijke... Hij is een moralist, die alle beproevingen, afgronden en verdolingen... met koel gedistantieerde, innerlijk toch ontroerde psychologie analyseert [...en] schreed verder op de weg van Fontane naar de Europese roman.”

Diverse werken gaan over de tragiek en thematiek van het kunstenaarsleven, o.m. Tristan, Tonio Kröger (1903), Das Wunderkind (1914), Schwere Stunde (1905 over Schiller), Tot in Venedig (1912, over “de tragische-gevaarlijke eenzaamheid van de kunstenaar”). Zijn ‘politieke’ werken Friedrich und die grosse Koalition (1915), Betrachtungen eines Unpolitischen (1918) en Von deutscher Republik (1922) zijn meer cultuurfilosofisch van aard. “Het gaat voor Mann niet om politiek, maar om een geestelijk-zedelijke humaniteit, om een Europese universaliteit en de autoriteit van de geest vanuit de erfenis van het christendom en de oudheid, en het idealisme van een burgerklasse die zich aan Goethe opgetrokken had” (p531,533)

Der Zauberberg (1924) is een roman met een Europese strekking. In 1929 kreeg hij de Nobelprijs voor literatuur, niet voor Der Zauberberg maar voor Buddenbrooks. De betoverende titel wekt een associatie met de Romantiek, waarvan het een zinnebeeld zou kunnen zijn. “Het ziekenhuis, de zieken zelf, hun talloze discussies zijn symbolen voor het dodelijk zieke Europa vóór de eerste wereldoorlog, rond ziekte en dood van de enkeling alsook om die van de beschaving draaien de gesprekken.” De hoofdpersoon Hans Castorp, die zijn neef in het sanatorium opzoekt, zoals Mann zijn vrouw in het sanatorium opzocht, maakt al die discussies mee. Hij ziet de eenzijdigheid en beperktheid van de verschillende levensbeschouwingen en zoekt naar ware liefde en menselijkheid, die hem uiteindelijk in een idyllische droom van het “verloren paradijs der liefde” worden onthuld. Hij beseft dan dat al het theoretiseren en analyseren en discussiëren en de belangstelling voor alles wat ziek is “de heiligheid van het leven heeft verloochend... Alleen de hoogste liefde kan alle tegenstellingen omvatten” (Herman Wolf, ‘Thomas Mann’s Der Zauberberg in Nietzsche als religieuze persoonlijkheid en andere essays, p161)

“Naast de democratische verlichtingsman en Voltaire-discipel verschijnt als een vijandig element de aan het gezag gelovende, anti-individualistische leerling der jezuïeten Naphta, aanhanger van de dictatuur en de inquisitie. Het gevoelsinstinct van het natuurlijke, zinnelijke leven wordt vertegenwoordigd door Peeperkorn; demonische, verleidelijke, mateloze vrouwelijkheid door madame Chauchat. Er wordt enorm gediscussieerd... Alles is betwijfelbaar, mogelijk en onwerkelijk tegelijk, alles vervloeit in een rusteloze stroom. Het uitbreken van de oorlog maakt een einde aan het spookachtige bedrijf... Geen onaantastbare waarheden verrijzen aan het slot van het boek” (p533-34).

Het boek toont de morele en geestelijke conflicten in het moderne Europa en zoekt een oplossing. “Settembrini en Naphta... begaan de grote fout hùn waarheid voor de enige mogelijke te houden en blijken daarom in hun eenzijdigheid juist onmenselijk... En passant komen ook materialistisch denkende medici langs, “die er hun voordeel in zien de patiënten zo lang mogelijk daarboven vast te houden” (Wolf, p163, 154). Bij Peeperkorn zijn “roes en zwijmel, het extatische gevoel, de hevigste hartstocht de hoogste levenswaarden. Hij is de typische irrationalist, die de intellectualisten... wil verpletteren. Het leven, zo leert Hans Castorp van hem, is een kosmisch mysterie, de enige positieve waarde die boven alle tegenstellingen verheven is... Wat Hans Castorp in zijn droomvisioen vaag had beseft: de zinledigheid van alle zuiver theoretische bespiegelingen en de liefde tot het Leven, dat aanvaard moet worden,... ziet hij nu in de persoonlijkheid van Peeperkorn belichaamd... Alleen het Gevoel heeft volgens hem religieuze betekenis..., alleen de waarachtig voelende mens is het orgaan der Godheid” (p166-67). We zien in deze typen de tegenstelling tussen Romantiek en rationalisme, gevoel en ratio, waar Thomas Mann hier mee worstelt en die hij probeert te verwerken in een synthese van hogere menselijkheid.

Vragen en dilemma’s blijven onbeantwoord, zoals bij Hauptmann en andere schrijvers. Het boek geeft de beschavingscrisis weer in woord en beeld en de opties, keuzen en beslissingen tussen standpunten waar betrokkenen mee worden geconfronteerd in onverzoenlijke disputen. De hoofdpersonen lijken op typen die strijdige visies en levenshoudingen vertegenwoordigen. Het is niet moeilijk in de autoritaire visie van Naphta ook aspecten van het latere nazisme te zien, als een modene variant van het autoritarisme, dat zich door de hele Europese geschiedenis heeft doen gelden tot in het rechtse populisme van onze tijd, en vaak op gespannen voet staat met humanitaire en democratische waarden.

“In 1933 ging Mann voor het nationaal-socialisme in ballingschap." Eerst naar Zwitserland waar ook Der Zauberberg zich afspeelde. Van 1939-1952 woonde hij in de VS. In 1934 en 1936 verscheen het grote op de bijbel geïnspireerde werk Joseph und seine Brüder. ‘’Duidelijk is hier de ommekeer naar... het wetmatig-bovenpersoonlijke... ‘Mijn denkbeeld was de figuren reëel op te vatten... en als de belichaming van mythische voorstellingen en motieven’... Josephs levenslot leidt opwaarts, naar nieuwe menselijke ordeningen” (p534). Dwars door gevaren en beproevingen. Ook hier lijken hoofdpersonen typen, zoals in Die Zauberberg. Veel dingen in zijn latere werken blijven problematisch. De ontgoocheling van een man in ballingschap is merkbaar. Maar hij blijft geloven in humaniteit.

Zijn laatste grote roman Doktor Faustus, das leben des deutschen Tonsetzers Adrian Leverkühn, erzählt von einem Freunde (1947) gaat over een begenadigde en verdoemde kunstenaar en heeft een cultuurfilosofische strekking. In het leven van de Faustische hoofdpersoon “voltrekt zich het verval van de burgerlijke cultuur na de eerste wereldoorlog” (p535). Dit is ook een thema in andere werken. “Hij trekt hierin een parallel met de ontwikkeling van Duitsland: decadentie mondde uit in pure misdadigheid tijdens het Derde Rijk” (Encyclopedia Britannica).

In zijn latere cultuurfilosofische en autobiografische essays en redevoeringen Vom zukunftigen Sieg der Demokratie (1938), Dieser Friede (1938), Adel des Geistes (1945), Meine Zeit (1950), Altes und Neues (1953) en Nachlese (1956, vlak voor zijn dood) doet hij o.m. een beroep op redelijkheid, humaniteit en de kracht van de geest.

Hermann Hesse is meer innerlijk gericht, minder bezig met traditie, hoewel hij diverse historische romans schreef, waarvan Narziss und Goldmund wellicht het meest bekend is (1930). Reeds zijn Romantische Lieder (1899) tonen een “visionaire verzonkenheid”. Hij trok zich al eerder dan Mann terug in Zwitserland. Zijn ontwikkelingsromans gaan vaak over zoekende zwervers en verbondenheid met de natuur. “De [eerste] wereldoorlog bracht hevige schokken mee.” Hij herstelde van een zenuwcrisis met behulp van psychoanalyse en “luisteren in je zelf”.

“In 1913 verscheen het reisboek Aus Indiën; velen keken toendertijd [en ook later] vanuit de crisis in Europa naar het Oosten... In Siddharta (1922) gaf hij in de louteringsweg van een zoekende brahmanenzoon vorm aan zijn eigen zoeken en vinden” (p543). Het lijkt enigszins op een biografie van Boeddha. De ouders van Hesse waren missionaris geweest in India. Zijn werk was na de jaren ’60, toen het Oosten meer in de belangstelling stond, ook in de VS heel populair. “Siddhartha is een synthese van Oost en West... een Europese ontwikkelingsroman, maar in een oosterse omgeving... Het water heeft hij lief want het vertelt hem van de Eenheid van alle leven... Siddharta wil de hele wereld liefhebben, niets in haar verachten en haten en alle wezens met liefde, bewondering en eerbied beschouwen... Aan al deze verrukkelijke verscheidenheid ligt een eenheid ten grondsalg” (Wolf, p174, 176-78, het essay ‘Hermann Hesse’s Siddhartha’).

Zijn vele tientallen boeken: romans, verhalen, gedichten en sprookjes zijn in een 60-tal talen vertaald en er zijn meer dan 100 miljoen exemplaren van gedrukt volgens Wikipedia. In Tussen Oost en West: Wat ik geloof zijn een aantal essays gebundeld. In 1946 ontving hij de Nobelprijs, een bekroning van dit late hoogtepunt van de Romantiek. Of is hier de term neoromantiek meer op zijn plaats?

Het diepzinnige werk vol mystieke symboliek Morgenlandfahrt (Reis naar het Morgenland, 1932) loopt vooruit op zijn laatste grote werk Das Glasperlenspiel (1943), “dat terzelfder tijd profetie en kritiek op de tijd is” (p544). Tevens ontwikkelingsroman en oosters mysterie. Hesse’s boeken eindigen vaak in ondergang en melancholie, maar ook in spiritualiteit. Ook hij worstelt met (het verval van) de Europese beschaving en geeft een innerlijk gericht antwoord. Vandaaruit kunnen duurzame geestelijke waarden vorm krijgen.

“Wij rijden in een wagen over de afgrond, wij allen, wij moeten sterven, wij moeten wedergeboren worden, de grote ommekeer is voor ons op til,” schrijft hij in Klingsors letzter Sommer (1920).Klingsohr, is een hoofdfiguur in de roman Heinrich von Ofterdingen van Novalis (1802) en een magiër in Richard Wagner’s opera Parsifal (1882).

 “De God in wie wij geloven moeten, is in ons innerlijk. Wie ‘nee’ zegt tegen zichzelf, kan nooit ‘ja’ zeggen tegen God,” schrijft hij in Steppenwolf (1927). Naast vele romans schreef hij innige gedichten en “een rijkdom aan zeer persoonlijke dagboeken en reisjournalen... De Briefe (1951) getuigen van... de goedheid en gerijptheid van een hoogst gevoelig, humaan mens” (p545).

 

Creatieve krachten tijdens de crisis rond de eeuwwende en de eerste wereldoorlog

Wat betreft de kunst en literatuur typeert Martini de kunststijlen aan het begin van de 20^e eeuw als “buitengewone uitzaaiing en variatie van de subjectieve expressiemogelijkheden” (p 550). 19^e eeuwse stromingen zoals het naturalisme, symbolisme, impressionisme, expressionisme werkten door in nieuwe oriënteringen, die hier te ver voeren om te noemen, daar zij niet meer op de Romantiek, maar op de 20^e eeuw betrekking hebben.

“Uit het elkaar kruisen van overlevering en nieuwe creatie ontstond de rijkdom aan grote talenten... de productieve onrust en innerlijke spanning die boven deze generatie zweeft. Zij moest de crisis van een aflopende cultuurperiode te boven zien te komen; in laatste instantie steeds geconfronteerd met de vraag die naar een open, een onbekend gebied wees.” De problematiek kon niet worden weggenomen door het vervluchtigen van vaste wetten, waarden en zekerheden in een uiteenvallende historische samenhang, een crisis die creatieve krachten losmaakte.

“Nietzsche vormde de aardbeving van dit tijdsgewricht, die ook in de literatuur alles in de rusteloosheid van het bedreigd-zijn, de opstandigheid, de twijfel en nieuwe problemen zette, een onrust die... tegenstrijdige antwoorden moest opwerpen” (p548-49). Vandaar de vele expressievormen, met de grote schrijvers en dichters van rond de eeuwwende als toonaangevende voorboden en vroege hoogtepunten van de literatuur van de 20^e eeuw (zie deel 10).

 

Relevantie voor de moderne tijd

Met bovenstaande schrijvers zijn wij van de eeuwwende ver in de 20e eeuw gekomen, waarin het werk van deze laatste grote schrijvers en dichters volop actueel gebleven is. Leven wij ook nu niet in een overgangstijd, waarin veel van wat deze schrijvers toen schreven nog relevant is? De ondergang, het verval en de crisis zijn van een andere aard, maar wel vergelijkbaar, en liggen in het verlengde van eerdere crises. Deze hebben niet tot veranderingen geleid die duurzaam en fundamenteel genoeg zijn geweest voor blijvend betere tijden. Het oude normaal lijkt niet meer haalbaar. Op de huidige voet leidt dit tot onherstelbare milieuschade en klimaatveranderingen, die gepaard kunnen gaan met ongehoorde rampen. Aan het begin van de 20^e eeuw dreigde een wereldoorlog, nu zijn er andere dreigingen. Autoritaire en totalitaire tendensen lijken net als toen maar anders meer de kop op te steken dan voorheen, waardoor kritische alertheid met oog op humanitaire en democratische waarden op zijn plaats is.

Genoemde schrijvers geven uiting aan een zekere melancholie en pessimisme, en vaak ook kritiek op (het verval van) de cultuur en samenleving van hun tijd en de wantoestanden van de gevestigde orde. Bestaande normen en waarden contrasteerden vaak sterk met de feitelijke gang van zaken, die meer bepaald leek te worden door passies en emoties dan door waarden en idealen. Ook in de hogere kringen werden lege levens geleid door mensen die elkaar bedrogen en gebruikten naar gelang het hen uitkwam. Ze vonden daarin echter geen blijvende levensvervulling vonden, hooguit een tijdelijke bevrediging.

Genoemde schrijvers stelden daar vaak een symbolische, geestelijke werkelijkheid tegenover om het leven een diepere zin te geven. Zij probeerden zich boven de feitelijke werkelijkheid te verheffen, nieuwe bakens neer te zetten en levensbevestigende cultuurvormen te scheppen en lieten zich daarbij door het verleden inspireren. Meestal bleef men echter steken in de problemen van die tijd, die onoplosbaar leken als onontkoombare existentiële aangelegenheden en noodlottige tegenstrijdigheden van het menselijk leven en samenleven. Feitelijke levens contrasteerden met beleden waarden en idealen, die schipbreuk leden op de klippen van de dagelijkse werkelijkheid. De onafwendbare dood toonde uiteindelijk de afgebroken levens van de vele mensen die schipbreuk leden. Als een gigantisch schip koerstte de toenmalige maatschappij op de gevaren af die in de wereldoorlogen bewaarheid werden.

Schrijvers en denkers verhieven hun stem, die onvoldoende gehoord werd om het noodlottige gebeuren af te kunnen wenden, en verstomde in wapengekletter en kanonnengebulder. Hun geschreven bevindingen zijn gebleven en spreken nog steeds tot de verbeelding als documenten van een voorbije tijd, die voor onze tijd nog altijd relevant zijn.

Caroline Schlegel, de centrale (gast)vrouw van de vroege Duitse Romantiek schrijft in 1801 in een brief aan haar man: “Kritiek gaat ten onder... generaties sterven uit, systemen wisselen, maar als de wereld een keer in vuur opgaat..., zullen de kunstwerken de laatste levende vonken zijn die ons huis binnengaan – pas dan valt de duisternis,” zo besluit Martini zijn geschiedenis van de Duitse literatuur (p659).

l

 

Een meer omvattend weten

2021 04 25 Bij schrijven over de Romantiek

 

Het mensbeeld van de romantiek

komt mij voor als sympathiek

Een romantisch streven

inspireerde ook mijn leven

dat bij alle streven bovenal

naar de eenheid met het Al

was toegewend en toegenegen

als de drijfveer van mijn streven

 

De wetenschap van ieder onderdeel

dient te passen in een groot geheel

Want halve kennis is riskant

Haalt de dingen uit verband

die alleen maar te bevatten zijn

met een ruim en diep bewustzijn

 

Bewustzijn is een onontdekt terrein

De focus van ons weten

mag nu dit gebied betreden

waar de eenheid van het leven

zich aan ons kan openbaren

als de sluier op zal klaren

die ons weten nog omhult

dat zich nu in stilte hult

 

Een verlicht bewustzijn

boort zich door de schijn

van een onvolledig weten

en het ware komt tot leven

Want waarachtig zijn

omvat altijd het bewustzijn

Zonder ons bewustzijn

kan er niet eens weten zijn

 

Bij het onderzoek van de materie

blijft bewustzijn een mysterie

dat pas opgelost kan worden

door het nemen van de horde

die ons weten scheidt

van bewustzijn dat ons leidt

als een integraal bestanddeel

van het alomvattende geheel