Liberale waarden en politieke macht

Civis Mundi Digitaal #113

door Erik Jansen

Na de val van de Berlijnse muur verwachtte men een zegetocht van liberale waarden zoals democratie, rechtstaat en vrijheid van pers over de wereld. De voormalig communistische landen in Oost-Europese vormden zich inderdaad om tot democratische staten en de meeste landen sloten zich aan bij de EU, behalve Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne, Moldavië, Servië, Bosnië, Kosovo, Noord-Macedonië en Albanië. Hoewel al deze landen formeel nog steeds verkiezingen houden, vertonen ze in toenemende mate autoritaire trekken. Daarnaast heeft China – hoewel in naam nog communistisch – een bloeiende economie opgezet naar kapitalistisch voorbeeld. Echter ook hier is sprake van een autoritaire leiding en nog geen zicht op verder gaande persoonlijke vrijheden. Hoe kunnen we deze wending naar autoritaire regimes verklaren? Hebben we dan toch de Koude Oorlog verloren? Is de intentie om de liberale waarden over de aardbol uit te willen rollen een uiting van Westerse arrogantie?

Imitatie en spiegeling

Krastev en Holmes menen de oorzaak voor de afwijzing te vinden in twee psychische mechanismes: imitatie en spiegeling, zoals verwoord door de Franse filosoof en historicus René Girard die constateerde dat imitatie en spiegeling twee belangrijke drijfveren zijn voor het menselijk gedrag. Imitatie ofwel het ‘mimetisch verlangen’ is de wens hetzelfde te willen bereiken als een geïdealiseerd voorbeeld, een favoriete persoon of andermans welvaartsniveau. Spiegeling is ook een vorm van nabootsing maar niet om er zelf wijzer van te worden, maar om de ander te laten voelen hoe arrogant of verdorven die is, een vorm van parodie. Als iemand voordringt in een rij dan dring jij op je beurt ook weer voor. Dit leidt natuurlijk tot escalatie.

Imitatie kan op drie niveaus plaats vinden: (1) de middelen/technieken, (2) de doeleinden en (3) de verschijningsvorm. Op het eerste niveau ontleent de persoon technieken aan het voorbeeld om er zelf mee aan de slag te gaan, maar op zijn eigen manier en voor zijn eigen doeleinden. Een volgende stap is het streven hetzelfde te bereiken als het begeerde model. Een volledige imitatie wordt bereikt door ook de verschijningsvorm over te nemen. Girard constateerde aan de hand van vooral literaire bronnen dat imitatie meestal eindigt in rancune. De kopie zal zich altijd inferieur voelen ten opzichte van het nagestreefde ideaal. Dat geldt vooral voor de volledige imitatie. Het overnemen van alleen de technieken zonder de eigen ideologie of cultuur op te geven tast het zelfvertrouwen veel minder aan. Omgekeerd voelt het ook niet goed voor het voorbeeld, als de navolger zo veel succes heeft dat het voorbeeld voorbijgestreefd wordt.

Vertaald naar de politiek en economie betekent dit bijvoorbeeld dat China wél de technologie van het Westen kopieerde, maar niet haar eigen ideologie en staatsvorm opgaf en niet het Westerse liberale model overnam. Deng Xiaoping heeft in juni 1989 het studentenprotest op het Tiananmen plein bloedig laten onderdrukken, omdat hij geen burgerlijke waarden wilde importeren. Hij schafte feitelijk wel het communisme af (hoewel niet in naam), kopieerde de technologie van het Westen, nam het economisch beleid van Lee Kuan Yew van Singapore over, tevens diens autocratische bestuursstijl, en versterkte de positie van de Communistische Partij en was succesvol. China onder Xi Jinping doet geen pogingen het Chinese model of haar ideologie uit te dragen of te exporteren. Het aanstaande conflict tussen China en de VS zal daarom niet een ideologische tweestrijd zijn, een strijd tussen rivaliserende wereldbeelden, maar zal een economische strijd zijn over handel, investeringen, valuta en technologie – al zal de rest van de wereld wel worden opgezadeld met een ‘je-bent-voor-ons-of-je-bent-tegen-ons’-logica.

Slechte kopiën

Rusland en Oost-Europese landen kopieerden het Westerse model wél, maar anders dan Japan, Zuid-Korea en Taiwan, slaagden zij er niet in langszij te komen bij de West-Europese landen. Om even het economisch perspectief te schetsen (dit staat niet in het boekje): het BNP (Bruto Nationaal Product) van Duitsland is met 4.000 miljard dollar bijna drie keer zo groot als het BNP van de Russische Federatie met 1.500 miljard dollar, en groter dan de hele economie van alle Oost-Europese landen, incl. Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne bij elkaar. De oude grootmacht Rusland blijft dus héél ver achter bij West-Europa en bij de VS met een BNP van 20.000 miljard dollar en China met een BNP van 16.000 miljard dollar, met China hard op weg om de VS in te halen (Bron: IMF data, 2019). De situatie van Oost-Europa is dus echt wel deprimerend.

Ondertussen loopt Oost-Europa leeg. Enerzijds door de ‘braindrain’ van talentvolle jongeren (want waarom zou je in een slechte kopie van het Westen gaan wonen als je ook gewoon naar het origineel kan?), anderzijds door de arbeidsimmigratie van goedkope arbeidskrachten. De imitatie van het Westerse model is dus voor Oost-Europa mislukt en daarom grijpen ze naar een andere strategie: niet langer de multiculturele samenleving van het Westen kopiëren, maar dit te vervangen door behoud van de eigen cultuur.

Poetin die al 20 jaar aan de macht is in Rusland en geheel afhankelijk van de olie- en gasinkomsten, speelt de oude glorie van Tsjaristisch Rusland op en doet aan spiegeling door in Wit-Rusland zijn vazal Loekasjenko te steunen, te interveniëren in Oekraïne en Syrië, en zich in te laten met de Amerikaanse verkiezingen, net als de VS hebben gedaan in Irak, Afghanistan en Iran.

Al met al is het isolationisme van Oost-Europa en Rusland dus volstrekt irrationeel. Die landen gaan op eigen kracht nooit het Westen bijhalen. Voor West-Europa is de verdeeldheid van Europa echter ook een ramp, want het bevindt zich steeds meer in de schaduw van de twee echte grootmachten, de VS en China.

Slachtoffer van je eigen waarden

De vraag die Krastev en Holmes zich verder stellen is waarom de Amerikaanse bevolking zélf zo weinig op heeft met de ‘veramerikanisering’ van de wereld en massaal voor Donald Trump heeft gekozen, die geen affiniteit heeft met de morele superioriteit van de liberale waarden en ook geen belangstelling heeft om die waarden over de aardbol te verspreiden. Die desinteresse moet gezocht worden in de observatie dat de landen die de VS wél succesvol imiteerden zoals de oude vijanden Duitsland en Japan het beter zijn gaan doen dan de VS zelf. Rusland is gedurende de Koude oorlog nooit een bedreiging geweest voor de Amerikaanse industrie, dus de VS kon zich toen makkelijk voor open markten uitspreken. Maar intussen hebben de Duitse en Japanse auto-industrie de Amerikaanse auto-industrie overtroefd. Daarom ergert Trump zich aan al die Mercedessen die het land binnenkomen. Hij zou liever zien dat de VS Cadillacs exporteerden.

China is ook oppermachtig geworden door het overnemen van Westerse technologie en door te profiteren van de open samenlevingen in het Westen, terwijl ze zelf haar eigen economie gesloten hield. De globalisering heeft geleid tot een afname van de industriële werkgelegenheid in de VS en tot een verslechtering van de banen en onttakeling van de oude industriële centra in de VS. De bevolking ziet dit als ‘verraad’ van de financiële elite in de VS die zelf wel profiteerde van de globalisering.

Trump had al begin jaren negentig door, dat de VS als ‘lichtend voorbeeld’ voor de wereld alleen maar rancune zou oogsten. Het leek hem beter dat de VS zich als een gewoon land zou voordoen. Dus niet langer zich het lot van de wereld aantrekken door overal voor politieagentje te spelen, maar gewoon op basis van macht voor je eigen belang opkomen en niet langer het morele gelijk opspelen. De VS hebben al genoeg betaald voor de defensie van de NATO, voor de oorlog in Irak en Afghanistan, en voor de toegezegde compensatie aan de ontwikkelingslanden in het Parijse klimaatakkoord. Dus de VS speelden voor ‘lichtend voorbeeld’, maar intussen profiteerden alle landen van de VS en liepen die ondertussen de VS voorbij.

De ‘open’ samenleving kwam de VS ineens ook veel minder goed uit, want ze werden overlopen door immigranten. Waar de Berlijnse muur decennialang als teken van het falend communisme kon gelden, moest er nu een eigen muur komen tussen de VS en Mexico. Ook de ‘mensenrechten’ waar de VS zich in het verleden zo druk om maakten in andere landen, waren knap lastig nu het om de ‘war on terror’ ging en er extremisten gevangengehouden moesten worden zonder proces.

Trump gooide dus de morele leiding van de wereld aan de kant om vanaf nu alleen voor de eigen bevolking op te komen. Trump ‘spiegelde’ zich daarbij aan de houding van Poetin en Xi Jinping door te laten zien dat hij niet het ‘softe jongetje van de klas’ was, maar dat hij wel weet hoe hij ‘zijn gelijk kan krijgen’. Door bv. importheffingen op te leggen. Bij Trump gaat het om het ‘winnen’. Winnen is het tegenovergestelde van een voorbeeldfunctie vervullen. Dat laatste is voor Trump verspilling van tijd: het leert de anderen hoe ze jou voorbij moeten lopen. Hij wil dat de rest van de wereld ervan doordrongen raakt dat de VS even gewetenloos is als andere landen, en zichzelf ook als zodanig beschouwt: dus weg met het Amerikaanse ‘exceptionisme’.

Volgens Trump zijn er geen ‘win-win’ situaties. Er is alleen winst of verlies. Als jij wint verliest een ander. Als de ander wint, dan verlies jij. Daarom is hij tegen internationale samenwerking bijvoorbeeld in het kader van het klimaatakkoord of andere VN-doelstellingen.

Loyaliteit

Trump gaat het om de macht, niet om het hoe of wat. Hij eist daarom absolute loyaliteit van zijn medewerkers. Voor Trump is iemand loyaal, niet als die in een politiek ongewenste situatie achter je staat als je gelijk hebt, maar iemand is pas loyaal als hij tegen elke prijs achter je blijft staan, ook als je ongelijk hebt. Een loyaliteitstest is dus iets beweren dat evident niet klopt en vervolgens je ministers één voor één zich openlijk laten uitspreken dat ze volledig achter je staan.

Trump heeft geen kiezers maar aanhangers. Aanhangers delen de overtuiging dat de uitlatingen van de leider ‘oprecht’ zijn, ook al is er op de waarheid het nodige af te dingen. Trump is ‘authentiek’ want hij durft dingen te zeggen die zijn aanhangers alleen durven te denken. Diegenen die in Trump en zijn ‘waarheden’ geloven, verenigen zich rond Trump en sluiten zich daarmee af van de rest van de samenleving. Het geloven van de leugens en van complottheorieën is de lakmoesproef voor diegenen die loyaal zijn aan de ‘gang’. Het curieuze is overigens wel dat veel van Trump’s beweringen best wel enige waarheid bevatten: het kopen van invloed in de politiek door de financiële elite, het verlies van banen in de industrie, het stelen van technologische kennis door China, etc.

Voor Trump gaat het politieke gevecht door, ook na verkiezingen. Rechters zijn niet onpartijdig in de ogen van Trump, daarom wil hij graag zijn handlangers benoemen in het Supreme Court (Hooggerechtshof). Het bestrijden van uitspraken van rechters of van de legitimiteit van de rechtbank is onderdeel van het ‘opkomen voor jezelf’. Het komt dus neer op het vermogen je wil op te leggen aan de rest van de samenleving, niet het respecteren van de liberale waarden. Het gaat dus om ‘gelijk krijgen’ in plaats van ‘gelijk hebben’.

Tot besluit

Ivan Krastev is een Bulgaarse politicoloog, verbonden aan het Instituut voor Menswetenschap in Wenen, en één van de oprichters van de European Council on Foreign Relations. Hij schrijft voor de New York Times en publiceerde het boek After Europe. De Amerikaanse rechtsgeleerde Stephen Holmes is professor rechtsgeleerdheid aan de NYU School of Law. Zij hebben samen een scherp boekje geschreven dat op iedere pagina wel een sprankelende observatie of analyse bevat. Ze overdrijven een beetje door ‘imitatie’ en ‘spiegeling’ op vrijwel elke situatie toe te passen. Het politieke spel krijgt daardoor te veel de vorm van een klucht waarbij de leiders als poppetjes hun rol spelen in een psychologisch drama. 

De titel Falend Licht is afkomstig van een roman van Rudyard Kipling, die in twee versies verschenen is, een korte versie die goed afloopt, en een langere versie met een treurig einde. De auteurs kunnen niet voorspellen hoe het in onze wereld zal aflopen. Ze hopen wel dat we niet blijven treuren over het teloorgaan van de liberale wereldorde met haar irreële en zelfvernietigende ambitie om de wereld te overheersen, maar dat we ons ook kunnen verheugen in een toekomst met voortdurende wisselende perspectieven. Het boekje is geschreven in 2018 toen nog niet bekend was of Trump zou worden herkozen. Ook in geval van verlies hoopten en verwachtten Krastev en Holmes dat de VS in het vervolg zich op een wat zakelijker manier tot de wereld zouden gaan verhouden.