Een klassieker van het neoliberalisme

Civis Mundi Digitaal #113

door Erik Jansen

Eerder keken we naar de invloed van het populisme en het neoliberalisme op de liberale democratie. Waar het neoliberalisme de macht van de politiek wil beperken ten gunste van de markt, is het populisme juist uit op het verwerven van zoveel mogelijk uitvoerende macht, met uitsluiting van de oppositie, de rechterlijke macht en de onafhankelijke media. Het huidige neoliberalisme wordt wel teruggevoerd op de ideeën van Friedrich Hayek en Milton Friedman. Wie echter de klassieker van het neoliberalisme The Road to Serfdom van Friedrich Hayek leest ziet dat het minder gaat over economie en politiek, maar meer over sociale psychologie en organisatiekunde.

Het eerste managementboek

Na mijn afstuderen vroeg de man van het bedrijf waar mijn eerste sollicitatiegesprek plaatsvond, wat mij meer aansprak: “Gelijk hebben of gelijk krijgen?” Ik kende die uitdrukking nog niet en het goede antwoord ook niet, dus leek het mij wel aantrekkelijk om gelijk te hebben. Het sprak vanzelf dat ik die baan niet kreeg. Het versterkte mijn idee om aan de universiteit te blijven. Maar ook daar loop je tegen bazen aan die een nieuwe visie bedenken, een stuurgroep instellen om ‘alle neuzen dezelfde kant op te krijgen’ en medewerkers naar buiten werken die zich ertegen keren. De stuurgroep leden nemen vervolgens de leidende posities in.

In iedere organisatie heb je wel te maken met leiders die bijzonder gevoelig zijn voor afwijkende meningen. Het spreekt vanzelf dat in een leger een brede discussie niet gewenst is als er tot aanvallen moet worden overgegaan. De generaal of commandant geeft de order en iedereen heeft te volgen. In een professionele organisatie verwacht je echter dat er eerst een goede discussie gevoerd wordt, voordat de leider beslist en de uiteindelijke machtsvraag op tafel komt of iedereen wel of niet bereid is te volgen. Het is soms niet zozeer de gevoeligheid voor kritiek of afwijkende meningen, maar vooral de wens bij de leider om te ‘winnen’, waardoor medewerkers die niet absoluut loyaal zijn, als een potentieel road blocks op weg naar succes worden gezien, hoe goed die medewerkers ook zijn in zijn vak en hoe groot hun bijdrage aan de organisatie ook is geweest.

Het boek Road to Serfdom van Friedrich Hayek gaat over dit soort besluitvormingsprocessen. Hayek heeft het boek geschreven als waarschuwing dat sturing van de economie door de overheid middels centrale planning onherroepelijk zal leiden tot verlies van individuele vrijheid en uiteindelijk tot dictatuur en tirannie. Volgens Hayek delen fascisme en socialisme dezelfde voorkeur voor centrale economische planning en van macht van de overheid over de individuele burger. Daarom gaat hij uitgebreid in op de psychologische mechanismen en het politieke spel bij besluitvorming over collectieve middelen. De beschreven verschijnselen van ontaarde dominantie zullen zich echter niet alleen voordoen in een socialistische setting maar ook in andere centraal-aangestuurde organisaties. Dus ook in bedrijven waar een CEO het voor het zeggen heeft.

Het boek bespreekt drie aspecten van collectieve besluitvorming: ten eerste, dat centrale besluitvorming niet de kwaliteit brengt die er meestal van verwacht wordt, ten tweede dat politieke besluitvorming over van alles politieke spelletjes met zich meebrengt en verliezers en winnaars kent, en ten derde dat teleurstelling en onvrede over het trage en ondoorzichtige democratische proces kan uitmonden in populisme en autoritaire machtsgrepen.

Centrale besluitvorming

Collectief beheer van goederen of diensten (zoals in een socialistisch land) leidt volgens Hayek niet tot een optimale aanwending van middelen. Een gecentraliseerde organisatie kan op korte termijn een hoge effectiviteit realiseren maar de kwaliteit van het eindresultaat zal altijd minder zijn dan het resultaat dat wordt verkregen via decentrale besluitvorming. Vergelijk het met het bouwen van een nieuwe woonwijk door een enkele aannemer met een homogene bouwstroom versus een bouwproces, waarbij iedere koper beslist over zijn eigen huis en een eigen aannemer kiest. De homogene bouwstroom levert in korte tijd meer en goedkopere huizen op. Maar de keuze van de soort woning is niet optimaal afgestemd op de toekomstige bewoners, is tijdgebonden en zal vroeger of later blijken niet te voldoen. Een centrale planning zal nooit de nodige kennis en informatie beschikbaar kunnen krijgen om de juiste beslissingen te nemen. Een geïndividualiseerde aanpak levert een veel gevarieerdere wijk op, die veel beter zal aansluiten bij toekomstige veranderingen in leefstijl.

Waar decentralisatie de beslissingen aan de individuele burger laat, is collectieve besluitvorming een politiek proces. Aan de woonwijk die centraal wordt aanbesteed, worden allerlei eisen gesteld wat betreft verhouding koop-huur, vrije sector-sociale sector, etc. Bepaalde doelgroepen krijgen een voorkeur zoals jonge gezinnen en starters, terwijl aan huisvesting van ouderen en alleenstaanden minder waarde wordt gehecht. Omdat de grond niet vrijelijk beschikbaar is, vissen die dus achter het net. Het eindresultaat van centrale besluitvorming zal een politiek compromis zijn waar maar weinigen gelukkig mee zijn. 

De markt

Individuele vrijheid in het maken van keuzes heeft Hayeks voorkeur boven collectieve besluitvorming. De markt is daarvoor een optimaal instrument, omdat het prijsmechanisme consumenten en producenten de juiste informatie verschaft over de kwaliteit van het product. Hayek gaat niet in op de onrechtvaardigheden van de markt. Hij zegt alleen dat de verliezers van marktwerking altijd troost kunnen vinden in het onpersoonlijke karakter van de beslissingen. Hij acht dat een betere troost dan de onvrijheid van diegenen die zich niet kunnen vinden in een van boven opgelegd politiek besluit.

Overigens is Hayek niet voor een ‘laissez-faire’ economie. De marktwerking moet beheerd worden door de overheid. Hayek keert zich ook expliciet tegen monopolievorming. Dat bedrijven als Facebook en Amazon in de huidige platformeconomie een monopolie verwerven door het ‘winner-takes-all’ effect zal hem waarschijnlijk hebben verbaasd maar hij zou zeker voor het opsplitsen van dergelijke monopolies zijn.

Beperking individuele keuzevrijheid

Hayek noemt nog een paar andere nadelen van collectieve besluitvorming, zoals de beperking van de individuele keuzevrijheid. Een collectieve beslissing ‘overrulet’ de mogelijkheden van het individu om het met de meerderheid of met het collectief oneens te zijn. De mogelijkheden die individuele burgers hebben om een eigen bedrijf op te richten of van baan te veranderen, kunnen bijvoorbeeld sterk beperkt worden door de centrale besluitvorming. Bij gebrek aan alternatieven zal iedereen zijn positie proberen zeker te stellen ‘binnen’ het collectieve besluit, wat tot grimmige machtsspelletjes kan leiden, want alles wordt uiteindelijk ‘politiek’ besloten.

Een democratie die zich met alles bemoeit en alles wil regelen, beperkt ook de mogelijkheden van individuele burgers om al of niet via het recht hun gelijk te halen, want het is centraal besloten. Het is volgens Hayek beter als het verdelingsprincipe anoniem is (zoals de markt) dan dat per burger wordt bepaald waar hij wel of niet recht op heeft (op basis van inkomen, etc.), wat tot onvrede leidt, want waarom wel huizen voor starters en niet voor ouderen?

Loyaliteit

Een ander aspect van collectieve besluitvorming is dat de bewindvoerder in de planningsfase nog de nodige interpretatieruimte heeft om het beleid naar eigen inzichten in te richten, maar dat er bij de feitelijke uitvoering weinig ruimte op de werkvloer is voor aanpassingen. De leider wil het voorgestelde beleid realiseren en vraagt van zijn ondergeschikten een effectieve uitvoering, geen discussie. De leider omringt zich bij voorkeur met personen die hem gehoorzamen, en voor de personen met een kritische instelling wordt een ‘positie elders’ gezocht.

Natuurlijk loopt ook niet alles zoals de leider het zich wenst. Als de werkelijkheid zich niet plooit naar de verwachtingen van de leider dan zal hij zijn (verborgen) tegenstanders in de organisatie de schuld geven van sabotage, of hij zal de werkelijkheid ontkennen en doen alsof zijn beleid wel succesvol is. Ook zijn handlangers zullen bereid zijn de minder welgevallige feiten voor de leider te verbergen en de situatie rooskleuriger voor te stellen dan die in werkelijkheid is. Kortom, het eerste dat sneuvelt in een autoritaire zetting is de waarheid.

Kleine overheid

Het aardige is dat het allemaal zo herkenbaar is. Hayek schreef zijn pamflet als waarschuwing tegen het socialisme, dat hij op één lijn stelde met het fascisme. Hij illustreert zijn betoog met diverse voorbeelden van hoe Hitler aan de macht is gekomen en uiteindelijk Duitsland in het ongeluk heeft gestort. Hitler dacht in de laatste maanden van de Tweede wereldoorlog nog over een volledig inzetbaar leger te beschikken, puur omdat de commandanten hem niet durfden te vertellen of wilde horen welke verliezen er inmiddels geleden waren.

Het is grappig dat veel van wat hij op eloquente manier aan de orde stelt ook realiteit is geworden onder Donald Trump. Ook hier simpele recepten voor ‘deals’, onwelgevallige ministers die ontslagen worden, mislukkingen die als succes worden verkocht, verkiezingen die zijn vervalst, etc. Zie ook de bespreking van Falend Licht van Krastev en Holmes in dit CM-nummer.

Teleurstelling met een democratisch proces (dat te veel wil regelen) zal uiteindelijk leiden tot onvrede onder de bevolking. Politici die pretenderen wél in korte tijd orde op zaken te kunnen stellen zullen aan populariteit winnen. Dit brengt autoritaire leiders in het zadel, die vervolgens de democratie om zeep zullen helpen, want dat gedoe met parlement, partijen, rechters en moeizame bureaucratie is alleen maar lastig.

Conclusie van Hayek is dat de overheid noodzakelijk is, maar maak de overheid niet groter dan nodig. Als je een baan hebt bij een bedrijf en het beleid bevalt je niet dan kun je nog overstappen naar een andere baan. Binnen een socialistisch of communistisch land heb je als individu geen keuze voor een andere regering.

Tot besluit

Voor Hayek was dit boekje een “tussendoortje”, maar het werd een enorm succes, vooral door de samenvatting in Reader’s Digest. Ook voor nu is het werkelijk een geniaal boekje dat alles vertelt over “gelijk hebben of gelijk krijgen”, zeg maar een managementboekje avant-la-lettre.