De kerstman en Nicolaas en zijn knecht. Kerkelijke verboden en tradities die teruggaan tot de mythische oeroude donkere midwinternachten
Civis Mundi Digitaal #117
door Machteld Roede
Vanaf de Middeleeuwen tot vandaag kwamen er kerkelijke verboden tegen de te commerciële kerstman, tegen de te populair wordende heiligman, en tegen zijn te heidense knecht. Over hun oeroude mythische achtergronden zijn intrigerende verhalen te vertellen.
De kerstman
Bisschop Antonio Staglianò van Sicilië verklaarde onlangs dat de Kerstman niet bestaat, om, zo lichtte hij toe, zo de ware christelijke betekenis van het kerstfeest te herstellen. In De Volkskrant van 13 december 2021 berichtte vanuit Rome Rosa van Gool dat ouders fel protesteerden en een woordvoerder van de kerk excuses aanbood. De bisschop vindt echter de ouderlijke woede onzin en doet Santa Claus af als reclame voor Coca-Cola. De commerciële kerstman Babbo Natale zou meer op de Nederlandse Sint Nicolaas moeten lijken, want die leert kinderen solidair te zijn en aan armere kinderen cadeautjes te geven. Waar hij dat op baseert?
Santa Claus
In de 19e eeuw brachten Nederlandse immigranten de traditie van het 5 december kinderfeest met de cadeautjes uitdelende Sint mee naar Amerika. Al snel paste Sinterklaas zich aan bij de heersende Engelse traditie en verschoof naar de kerstdagen; de heiligman met zijn mijter en staf versmolt met Father X-mas. Al in 1773 werd Sinterklaas er voor het eerst Santa Claus genoemd.
Het uiterlijk van de kerstman
Geleidelijk veranderde het uiterlijk van Santa Claus; tradities zijn nu eenmaal onderhevig aan transities. Aanvankelijk was hij nog slank en ernstig en vertoonde zijn lange gewaad nog herinneringen aan een bisschoppelijke habijt. Thomas Nast, die vanaf rond 1880 jarenlang voor Harper’s weekly Santa tekeningen maakte, transformeerde de kerstman tot een vriendelijke man in een rood pak. J.C. Leyendecker en Norman Rockwell, die vanaf 1912 jaarlijks voor de voorpagina van de Saturday Evening Post een afbeelding van de kerstman maakten, volgden min of meer Nast’s ontwerp.
Bij een opzet in 1931 om Coca‑Cola ook in de winter tot een populaire drank te maken kreeg Santa een hoofdrol. Tekenaar Haddon Sundblom maakte van Nast’s figuur een stralend vrolijke oude man met veel wit haar, een duidelijke bolle buik, en blozende wangen. De campagne had veel succes en keert tegen het einde van het jaar steeds weer groots terug. Hoewel de Coca-Cola Company dus zeker niet de oorspronkelijk uitvinder is van de looks van de huidige Santa, hebben ze hem wel extra populair gemaakt. Bisschop Staglianò had wat dit betreft wel enigszins gelijk. Maar de kerstman verbieden… no way…
Mythische achtergrond
Nast voegde ook nieuwe mythes toe; de kerstman woont niet in het warme Spanje maar op de koude Noordpool, waar hij wordt bijgestaan door vele elven. Hiervan is niets te herleiden tot de oude Europese midwinterverhalen. Toch blijft ook in de Santa, zij het minder dan bij de oudere statige sint Nicolaas, iets te herkennen van hun fascinerende mythische oorsprong. Hun verre verleden werd uitvoerig ontward door de in 1948 naar de VS geëmigreerde Tony van Renterghem in When Santa was a Shaman uit 1995; Het geheim van Sinterklaas en de Kerstman uit 1996.
Hij verwijst naar de prehistorische dagen toen in de West-Europese gematigde streken het dagelijks ondergaan van de zon, het invallen van de duisternis, en het toch iedere morgen terugkeren van het licht, en het nog ingrijpender wisselen van de seizoenen met in de winter lange, koude, diepdonkere nachten, angst en verering voor onbegrepen hogere machten opriep. Het natuurverschijnsel licht versus donker werd tot symbool van de strijd tussen goed en kwaad, het boze, de duivel. Er heerste een diep geankerde vrees voor de zwarte geesten van de onderwereld die in de donkere midwinterdagen te voorschijn kwamen. Wanneer de dagen gingen lengen, trokken de demonen zich weer terug onder de grond. Volgens zowel Carl Jung als Joseph Campbell zitten herinneringen aan de verre oertijden nog diep in ons verankerd..
Hemelgod Wodan met zijn raven en wolven
In de Germaans-Scandinavische mythologie stormde de oppergod Wodan/Odin op zijn achtbenige paard Sleipnir over de wolken om de duistere winter demonen te verjagen, zijn donkere duivelse slaaf Eckhart aan een ketting achter zich aanslepend. Zoals met meerdere heidense rituelen gebeurde, transformeerde Wodan tot de in de donkere winternacht op zijn schimmel over de daken rijdende Sint. Wodans woeste zwarte slaaf leeft als Krampus of knecht Ruprecht voort in Duitsland, Alpenregio’s en meerdere midden Europese landen, met een fel rode tong, een zak om stoute kinderen in te stoppen, een roede om ze te straffen. Zijn ketting om veel lawaai mee te maken om de boze geesten en het duister te verjagen is lang ook bij Sint Nicolaas en later bij zijn Pieterman afgebeeld.
De Duitse Knecht Krampus
Veel sinterklaas tradities zijn terug te voeren tot de oeroude mythes, zoals de schoen bij de schoorsteen met een wortel voor het hemelpaard; het bonzen op het raam. En ook de kerstman deelt en vliegt door de lucht, zij het niet op een paard maar zittend in een arrenslee getrokken door rendieren en hij deelt pakjes uit. Hij is echter altijd goedlachs, en treedt niet meer op als de vreesaanjagende boeman.
De grote bel waarmee de tijdens de X-mas tijd overal op straat staande Santa zwaait doet denken aan de grote koeienbellen die dikwijls deel uitmaken van de angstaanjagende vermommingen waarmee in Noordelijk Europa groepen mannen rondtrekken om met veel kabaal de koude, donkere winter af te weren. Ook de Waddeneilanden kennen uitgesproken lawaaierige ‘Klazen’ processies tijdens hun traditionele decemberfeesten.
De heilige Nicolaas
Eerder werden ook tegen Sint Nicolaas verboden afgekondigd, nu vanuit de protestantse kerken. Toen vanaf de 15e eeuw bij rijke katholieke families de heilige kerkelijke feestdag meer en meer een gezellig familiefeest werd, waren de heersende protestanten namelijk fel tegen het paapse gedoe. Tijdens de Reformatie (begonnen in 1517 toen Luther zijn 95 stellingen aanplakten) moesten de roomse heiligen verdwijnen en calvinistische dominees probeerden ook een verbod van het sinterklaasfeest in te voeren, mede wegens de heidense elementen. De gezellige pret was echter in de Lage Landen niet tegen te houden en Sinterklaas werd een populair feest voor iedereen. Met veel snoep, malle surprises, plagerge gedichten.
Er zijn diverse schilderijen van het Sint Nicolaasfeest , ook van de katholieke Jan Steen. Wellicht zijn verkapt protest tegen het heersende verbod geen katholieke heilige te vereren.
Jan Steen, Het Sint Nicolaas feest (1665-1668) Rijksmuseum Amsterdam
Het RK Dagblad De Tijd schreef op 6 december 1859: “St. Nikolaas. Het is opmerkenswaard dat bij de groote afkeer, die gedurende drie eeuwen in ons land door de regerende klassen tegen Katholieke plegtigheden en kerkgebruiken aan de dag werd gelegd, er toch zoveel in het volksleven bleef bestaan… Het is waar dat de moker van de beeldenstormers [1566] zijn beeld [Nikolaas]hadden verbrijzeld, maar in het hart des volks bleef het geliefd” (Wikipedia).
In omringende landen werd het gebod Sint Nicolaas af te schaffen beter opgevolgd. Zo verschoof in Engeland, Frankrijk en Duitsland het familiefeest naar Kerstmis, waar zoals over de oceaan de Kerstman populair werd. Al verdween in meerdere ook Midden-Europese landen als Slovenië Nicolaas niet helemaal. België viert op 6 december Sinterklaas, zij het minder uitbundig dan in Nederland.
De knecht van Sint Nicolaas
Een rooms én protestants verbod trof eeuwenlang de knecht van Sint Nicolaas. In de vroege Middeleeuwen schilderde de kerk Sint Nicolaas nog af met een donkere geketende satanische slaaf. Zeker te herleiden tot Wodans Eckhart. Hij mocht stoute kinderen en geile meiden naar de christelijke hel slepen. Later werd dat in de zak naar Spanje, wat stond voor de hel van de inquisitie. Ook had de knecht veel van de heidense speelse, plagende bosgod Pan, of de dikwijls gehoornd afgebeelde sjamanistische halfgod Herne, met veel vruchtbaarheidsrituelen, zoals die ook bij Sinterklaas zijn te vinden. Een hoofdthema van het boek van Tony van Renterghem
Maar de ondeugende enigszins losbandige figuur, die achter de rug van de heiligman gekke gezichten trok, lees, de draak stak met de Kerk, werd verbannen door de inquisitie en vervolgens zeker ook door de protestantse Reformatie en Sint trad eeuwenlang alleen op, zonder knecht. Tot er eind 18e eeuw op de 6-cents-prent De Nieuwe Sint Nicolaas naast de heilige te paard een grote staande blanke man werd afgebeeld; naar men zei zijn knecht. Langzaam maar zeker keerde de donkere knecht terug, Sinterklaas legde zijn huisbezoeken niet meer alleen af. De naam Zwarte Piet verschijnt pas in dagblad De Tijd van 6 december 1859.
Piets uiterlijk doorliep vele stadia, van een soort schoorsteenvegertje tot iemand in het op de livrei van 16e eeuwse Moorse huisslaven lijkend kostuum, en tenslotte meer recent de Pietermannen met de nu zo’n tien jaar niet meer politiek correct geachte kroesharen, dikke rode lippen en grote gouden oorringen. Een outfit die niet ontleend kan zijn aan de Trans- Atlantische slaven. Op de plantages werkten de slaven vrijwel naakt en sieraden dragen was streng verboden. De pikzwart geschminkte gezichten van de sprookjesfiguren deden echter te veel denken aan het in de Verenigde Staten sinds jaren zwaar verboden optreden van blackface artiesten.
Het besef groeide dat het donkere landgenoten Zwarte Piet noemen pijn deed. Er dreigde weer een verbod. Maar opnieuw vond de traditie een alternatieve vorm, en met de steeds meer geaccepteerde roetveeg-pieten keert de rust weer. En de kleinsten onder ons blijven hoopvol zingen naast hun schoentje bij de schoorsteen, en kijken verrukt naar de capriolen uithalende snoepjes gooiende helpers van de nog altijd eerbiedwaardige Sinterklaas. Om na zijn terugvaart naar Spanje op 6 december met een vol verwachting kloppend hart uit te zien naar de pakjes onder de kerstboom. Een verbod tegen Piet, Sint of Kerstman maakt geen schijn van kans….
Noten
Deze bijdrage is deels ontleend aan de teksten van een feuilleton over de mythische relaties tussen Wodan, Sinterklaas en de Kerstman, dat bij het Forum van het Wijsheidsweb (https://wijsheidsweb.nl/nicolaasjaar) verschijnt vanwege het op 5 december 2021 gestarte heilige Nicolaas jaar.
Zie ook Machteld Roede. Civis Mundi #72 december 2018. ‘Nikolaas en zijn knecht. Oeroude mysteries vol ondeugende erotiek’.